امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ طلوع آفتاب اسلام آغازى بود بر نهضتی بزرگ در امر کتابت، که تجسم آن را نخستین‌بار در اهتمام پیامبراسلام (ص) به یادگیرى نوشتن توسط اصحاب و تدوین قرآن کریم از آغاز بعثت نبوى مى‌بینیم. پیامبراکرم (ص) هم‌زمان با تعلیم و ترویج قرائت و کتابت قرآن کریم و جمع و تدوین و تنظیم و ترتیب آیات و سوره‌ها در مصحف، نظام آموزش قرآن را با هدف فهم و به‌کارگیری زبان آن بنیان‌گذاری کردند. در این میان قرآن کریم با توجه به مقام و منزلت آن در میان مسلمانان، از ناحیه کتابت و زیبایى خط، سیر تکاملى داشته است. در این مسیر دسته‌اى هنرمند و خلاق مصاحف را به زیبایى فن و هنر آراستند.
بخشى از این زیباسازى‌ها و هنرآفرینى‌ها جنبه مادى و صورى داشت. در کنار این‌ها، ابتکارات و بهسازى‌هاى معنوى یا جوهرى در کتابت مصاحف صورت گرفت. ما در گفت‌وگوی پیش رو با دکتر مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر نسخ خطی قرآن کریم، به بررسی مراحل تطور کتابت قرآن کریم در لابه‌لای تاریخ تمدن اسلامی به‌ویژه ایران و مسائل پیرامون کتابت قرآن در سیر تاریخ اسلامی تا عصر چاپ پرداخته‌ایم.
کتابت قرآن کریم و کتاب آرایی اسلامی در ایران قدیم همواره از آغاز با ابداع و هنرمندی‌های خاص در خوش نویسی، تذهیب و دیگرهنر‌های کتاب آرایی همراه بوده است. از حوالی قرن پنجم گونه‌ای از کتابت قرآنی در ایران شکل گرفته است که در آن کاتب ایرانی قواعدی خاص را هنگام کتابت حروف، کلمات، آیات، سطور، صفحات و اجزای مختلف مصحف قرآنی رعایت می‌کند.
این دسته از کاتبان معمولا در انتهای مصحف خود به زبان فارسی شرحی داده اند از قواعدی که در کتابت خود در نظر داشته اند و تعداد این قواعد را برشمرده اند. یکی از وجوه مشترک این نوع از قرآن ها، پایان دادن به انتهای هر صفحه با علامت پایان آیه است که سبب می‌شود کاتب نظم خاصی به کتابت خود ببخشد. به همین نحو، این دسته از کاتبان هریک از اجزای سی گانه قرآن را در تعداد مشخصی از صفحات مصحف، مثلا ده، دوازده یا چهارده صفحه می‌گنجاندند.
به درستی نمی‌دانیم که نخستین کاتبان ایرانی چرا و از چه زمان دست به چنین ابداعی در کتابت قرآن زده اند. چه بسا علاقه و اصرار ایرانیان بر اتمام کلمات در انتهای سطور و پیروی نکردن ایشان از کتابت پیوسته، در اواخر قرن پنجم به پیدایش دسته‌ای از قرآن‌های منظم و باقاعده انجامیده است که در آن‌ها کاتب قرآن تلاش می‌کند حتى انتهای همه صفحات قرآنی را به پایان آیه ختم کند.
سخنانی که یک کاتب ناشناخته ایرانی (احتمالا خراسانی) در انتهای قرآن منظم و باقاعده خود (نسخه شماره۲۲۲۴ در کتابخانه آستان قدس رضوی) در این باره نوشته است، نیک نشان می‌دهد که شکستن کلمات در انتهای سطور از نظر عالمان و کاتبان ایرانی در سراسر خراسان و ماوراءالنهر امری بسیار ناپسند بوده است. چنین مواردی را شاید بتوان در شمار پیشینه و زمینه‌های فرهنگی و هنری کاتبان ایرانی در خلق قرآن‌های بانظم وقاعده به شمار آورد.
نخستین اسناد از شکل گیری و کتابت قرآن به صورت منظم و باقاعده ما را به ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان می‌رساند. قدیم‌ترین نسخه‌هایی که با این ویژگی می‌شناسیم، یعنی نسخه شماره۱۰۱۱ موزه کاخ گلستان (منتسب شده به خط امام حسن مجتبی علیه السلام) و قرآن ناسب حسینی به شماره۲۲۲۴، وقف شده بر حرم رضوی در سال ۵۹۰قمری) از میانه یا اواخر قرن پنجم برجای مانده اند. در قرن ششم نیز قرآن محمد زنجانی (مورخ ۵۳۱قمری) و قرآن زرین قلم (مورخ ۵۸۲قمری) از نمونه‌های شاخص مصحف نگاری هنرمندان ایرانی و با قواعد و نظم مشخص اند. این چهار مصحف قرآنی مهم را باید میراث مشترک دو سلسله هنرپرور غزنوی و سلجوقی دانست.
قرآن نویسی باقاعده که در قرن‌های ششم و هفتم در ایران تطور و تکامل بسیار یافت، در دوره ایلخانی و از طریق مبادلات فرهنگی و هنری به دربار حاکمان ممالیک در شامات و مصر و نیز به نواحی مختلف آناتولی و بالکان راه یافته است و خوش نویسان و کاتبان قرآن در عصر ممالیک از این شیوه استفاده کرده اند. نمونه‌هایی از این آثار اکنون در میان قرآن‌های مملوکی موجود در کتابخانه چستربیتی باقی مانده است.
با ازمیان رفتن ممالیک به دست دولت عثمانی بسیاری از جوانب هنری ایشان در کتاب آرایی اسلامی (ازجمله قرآن نویسی باقاعده) به میان کاتبان ترک راه پیدا کرده و طی چهارصدسال میان خوش نویسان ترک تحول و تطور یافته است. نمونه‌های فراوانی از این سبک قرآن نویسی را می‌توان در نسخه‌های موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌های ترکیه یافت که کاتبان آن‌ها کوشیده اند تا هر صفحه را به انتهای آیه‌ای از قرآن ختم کنند و هر جزء قرآن را در تعداد مشخص و ثابتی از صفحات بگنجانند. سرانجام اکنون یکی از گونه‌های مبرز این شیوه از کتابت منظم و باقاعده قرآن به دست خوش نویس سوری، عثمان طه، کتابت و رواج جهانی پیدا کرده است.
نسخه‌های کهن قرآن که با نظم و قواعد خاصی کتابت شده اند، چهار نسخه ایرانی اند که در قرن پنجم و ششم کتابت شده اند. دو نسخه از این نسخه ها، یعنی قرآن محمد زنجانی در حرم علوی در نجف و قرآن زرین قلم در کتابخانه چستربیتی حاوی انجامه و تاریخ کتابت (در سال‌های ۵۳۱ و ۵۸۲) هستند، اما انجام دو نسخه دیگر، یعنی قرآن شماره۱۰۱۱ در موزه کاخ گلستان و قرآن شماره۲۲۲۴ در کتابخانه آستان قدس رضوی از دست رفته است.
حدس من بر پایه نوع خط و تذهیب این دو قرآن آن است که این نسخه‌های بدون انجامه احتمالا در اواخر قرن پنجم یا آغاز قرن ششم کتابت شده اند. این چهار نسخه، نسخه‌های قدیمی منظم و باقاعده قرآن در جهان هستند که تاکنون یافته ایم. سه نسخه آن‌ها به خط کوفی ایرانی (مشرقی) و نمونه چهارم به خط ثلث و کوفی و با امضای کاتبی ایرانی به نام «زرین قلم» کتابت شده اند. چنین شاهدی به نحوی قاطع اثبات می‌کند که ایده قرآن نویسی منظم و باقاعده در ایران قدیم و از سوی کاتبان قرآن به خط کوفی ایرانی شکل گرفته و توسعه یافته است.
قرآن نویسی منظم و باقاعده در روزگار نخست خود در سده‌های پنجم و ششم، ویژگی‌ها و جزئیات زیادی را دربرداشت. افزون بر قراردادن هر جزء قرآن در تعداد معینی از صفحات و اختتام هر صفحه به پایان یک آیه کامل، کاتبان ایرانی در این سده‌ها ابداعات دیگری نیز داشته اند. برای مثال می‌کوشیدند تا برخی از تعابیر و کلمات پرتکرار قرآنی را با رنگی متفاوت (مثلا طلایی) به صورت یکنواخت در ابتدا، وسط یا انتهای سطر قرار دهند. تا پایان قرن هفتم نمونه‌ای از کتابت منظم و باقاعده قرآن را در هیچ نقطه از جهان اسلام جز ایران نمی‌یابیم.
همواره برای من این پرسش مطرح بود که عثمان طه، کاتب و خوش نویس سوری، این شیوه کتابت منظم صفحات قرآنی در «مصحف المدینة النبویة» را چگونه طراحی کرده است. وقتی نمونه‌هایی از کتابت منظم قرآن به دست کاتبان عثمانی در قرن‌های سیزدهم و چهاردهم را دیدم، فکر کردم پاسخ را یافته ام، تا اینکه چند سال پیش به دوسه نمونه از قرآن‌های منظم و باقاعده از کاتبان ایرانی در قرن‌های پنجم و ششم در عهد غزنویان و سلجوقیان برخوردم.
در صدسال گذشته و پس از انحلال دولت عثمانی، کتابت قرآن‌های منظم و باقاعده به صورت مصاحف چاپی در جهان اسلام ادامه یافت. نسخه‌های معروف به قلم خوش نویس سوری، عثمان طه، در «مجمع الملک فهد لطباعة القرآن الکریم» با عنوان «مصحف المدینة المنورة» انتشار یافته است. اکنون بیشتر مصاحف قرآنی در جهان اسلام از این الگو در آرایش صفحات خود پیروی می‌کنند و ما آن‌ها را به «قرآن‌های ختم به آیه» می‌شناسیم. مهم‌ترین ویژگی ظاهری این مصاحف آن است که هر صفحهرا به انتهای آیه‌ای از قرآن ختم می‌کنند و هر یک جزء قرآن را در تعداد معینی از صفحات (بیست صفحه) قرار می‌دهند. این، اما همان کاری است که کاتبان ایرانی هزار سال پیش در ایران بزرگ و احتمالا در خراسان و ماوراءالنهر ابداعش کرده اند.