نگاهی به قرآن‌های نفیس به خط کوفی منسوب به ائمه اطهار (ع) در گنجینه آستان قدس رضوی

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - کتابت قرآن کریم از زمان نزول این کتاب آسمانی تا امروز، تطورات گوناگونی را پشت سر گذاشته است. در سال‌های نخستین نزول وحی، برخی از صحابه نظیر امام علی (ع) آیاتی را که بر پیامبر (ص) نازل می‌شد، کتابت می‌کردند. در این دوران، تعداد افرادی که خواندن و نوشتن می‌دانستند، در شبه جزیره عربستان اندک بود، اما رفته رفته با توجه ویژه پیامبر اکرم (ص) به علم و دانش، بر تعداد با سوادان افزوده شد، تا آنجاکه پیامبر اکرم (ص) شرط آزادی اسیران جنگ بدر را آموختن سواد به ۱۰ مسلمان تعیین کردند. پس از مدتی بر تعداد کاتبان وحی افزوده شد.

بنابر گزارش‌های مورخان بعضی از مردم نیز برای خود، بخش‌هایی از قرآن را کتابت می‌کردند و نزد خود نگاه می‌داشتند. پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و جمع قرآن توسط صحابه به ویژه امام علی (ع)، اهتمام مردم برای کتابت قرآن بیشتر شد. در این زمان علوم مرتبط با فهم قرآن کریم مثل نحو نیز به سمت مدون شدن حرکت کرد و فردی، چون ابوالاسود دوئلی با راهنمایی امیر المومنین (ع) قواعد ابتدایی نحو عربی را بنیان نهاد. ناگفته نماند پیش از تأسیس شهر کوفه در زمان خلیفه دوم، قرآن به خط حجازی که خط کهن شبه جزیره بود، کتابت می‌شد.

در همان ابتدا به دلیل ابتدایی بودن ویژگی‌های خط، مشکلاتی برای کتابت وجود داشت، اما به این دلیل که اصالت متن وحیانی با قرائت بود، نه کتابت، سبب ایجاد مشکل برای متن قرآن نمی‌شد. بسیاری از مردم قرآن را حفظ بودند و این امر سبب می‌شد تحریفی در متن کلام الهی ایجاد نشود. در سرزمین‌های اسلامی، سبک حجازی و کوفی، نخستین خطوطی هستند که برای نگارش قرآن به کار رفته اند. پس از سبک حجازی، رشد و تکامل خط عربی ازطریق خط کوفی صورت پذیرفت. خط کوفی به لحاظ شکل ظاهری به دو شیوه کلی ساده و تزیینی مرسوم بوده است. کوفی ساده، خالص و خالی از تزیین است و کوفی تزیینی، شیوه‌ای است که عناصر تزیینی را دربردارد.

قرآن‌هایی به خط امامان (ع)

قرآن‌های منسوب به دستخط امامان شیعه (ع) مجموعه‌ای از قدیم‌ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به ویژه ایران را تشکیل می‌دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران، و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشور‌های اروپایی، چون انگلستان و آلمان نگهداری می‌شوند.

نشانه‌هایی در دست است که از حدود قرن چهارم هجری، کتابت و دستخط برخی از نسخه‌های قرآنی به خط کوفی را به امام علی (ع) یا دیگر امامان (ع) نسبت داده اند. از سوی دیگر، جست وجو در مجموعه‌های خصوصی، موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران و جهان نشان می‌دهد اکنون قریب به ۲۰۰ نسخه کامل یا ناقص قرآن منتسب به دستخط امام علی (ع) یا یکی دیگر از امامان (ع) وجود دارد. همچنین می‌دانیم که تشرف به زیارت قرآن امامان (ع) یا یکی از صحابه پیامبر نیز ارج و اعتبار فراوان داشته است.

از همین رو در بسیاری از مصاحف موجود و منتسب به ائمه (ع)، نمونه‌هایی از «عرض دید» و شهادت به زیارت نسخه را می‌توان یافت. این امر سبب شده است که تقریبا هیچ کس پژوهشی تاریخی و انتقادی درباب صحت انتساب این نسخه‌ها به افرادی در دو قرن نخست انجام ندهد. از سوی دیگر، روشن است پیدایش نسخه‌های قرآنی منسوب به صحابه پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه (ع) طی قرون متمادی، همواره ابزاری برای افزایش بهای مادی و معنوی آن بوده است. حتی گاه مالکان این آثار، در کنار ذکر انتساب یک برگه قرآنی به یکی از امامان، بهای آن را نیز نوشته اند.

قرآن منسوب به خط امام علی (ع)

این نسخه که به خط کوفی ۱۶ سطری و روی پوست کتابت شده است، متعلق به دوران نخست اسلامی است که در سال ۱۰۰۹ هجری قمری ازسوی شاه عباس صفوی وقف حرم مطهر امام رضا (ع) شده است و وقف نامه آن را شیخ بهایی در پشت برگ اول نسخه نگاشته است. این قرآن بسیار ارزشمند دارای ویژگی‌های متعددی است و نمایانگر قرائات، رسم الخط، شمارش آیات، اسماء سور و ترتیب مصحف است که از سوره حمد آغاز شده و به سوره ناس ختم می‌شود.

جنس این مصحف شریف بنا به قول مشهور از پوست آهوست که البته در اقوال مختلف به پوست گاو و گوسفند نیز اشاره شده و با ۶۸برگ با جنس ورق است. مرکب و خط این قرآن نیز نشان دهنده قدمت این اثر نفیس است. همچنین آغاز این نسخه قرآن که جزء ۱۲ و ۱۳ را شامل می‌شود، با آیه یک سوره هود است و با آیه ۱۱۰ سوره کهف پایان یافته است.

قرآن شماره ۱۲ منسوب به خط امام علی(ع)

گنجینه نفیس آستان قدس رضوی

بی تردید کتابخانه آستان قدس رضوی، یکی از گنجینه‌های نفیس دنیاست که نسخه‌هایی نفیس از میراث اسلامی را در خود جای داده است. مصاحف موجود در این کتابخانه جزو ارزشمندترین گنجینه‌های قرآن در سرتاسر دنیاست. قرآن شماره ۱۸ این کتابخانه که به خط حجازی نوشته شده است، حیرت بسیاری از قرآن پژوهان دنیا را برانگیخته است. دکتر مرتضی کریمی نیا در مقاله‌ای که مجله مطالعات نسخ خطی انتشارات «بریل» چاپ و منتشر کرده، به بررسی این قرآن نفیس پرداخته و ویژگی‌های مهم این مصحف را برشمرده است.

قرآن شماره ۱۸ به خط حجازی

قرآن منسوب به امام حسن (ع)

این اثر نفیس در سال ۱۰۰۸ هجری قمری به دست شاه عباس اول صفوی وقف آستان مقدس امام رضا (ع) شده است. در صفحه نخست این قرآن، وقف نامه شاه عباس اول صفوی به خط و امضای شیخ بهایی به چشم می‌خورد و در صفحه آخر، ترقیمه «کتبه حسن بن علی ابن ابی طالب فی سنه احدی اربعین» را می‌توان مشاهده کرد.

در وقف نامه این قرآن نیز چنین آمده است: «این جزء قرآن مجید را که به خط شریف حضرت امام همام سبط الرسول و قره عین الوصی والبتول ابی محمد الحسن علیه الصوه والسلم است، وقف نمود بر روضه منوره مطهره سدره مرتبه رضیه رضویه علی صاحب‌ها الف الف سلام و تحیه، پادشاه اسلام پناه ظل ا... خاک آستانه خیر البشر مروج مذهب حق ائمه اثنی عشر، غلام باخلاص امیرالمؤمنین حیدر ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدا... تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه به حق محمد وآله الطاهرین آمین رب العالمین، حرره الداعی بهاءالدین محمد العاملی.»

قرآن با ‎دستخط منسوب به‎ امام سجاد (ع)

این قرآن که به خط کوفی روی پوست آهو کتابت شده، ۱۶ سطری، بیاضی شکل، اعراب به شنگرف (اکسید سرب که سرخ رنگ است) و اعجام به سیاهی، بین هر الف و لام یک خط مستقیم به شنگرف کشیده شده است و اسامی سوره‌ها به شنگرف است. این مصحف شریف دارای تعداد ۳۵۹ورق است و همه اوراق آن در سال ۱۲۹۴ در زمان تولیت مرحوم میرزا سعیدخان انصاری معروف به «مؤتمن الملک» متن و حاشیه شده است.

در صفحه آخر آن، «قوله الحق و له الملک... کتبه المنتظر بوعده علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب» مرقوم شده است. در حاشیه صفحه، هشت فقره یادداشت تاریخی «زیارت شد» وجود دارد که یادگارانی از سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۳۴۲ مرقوم و ممهور به مهر متصدیان شده است. قرآن مذکور دارای جلد چرمی دو رو، بیرون ساغری مشکی ترنج دار و درون تیماج ارغوانی و قطع جلد بیاضی است.

قرآن منسوب به خط امام رضا (ع)

دست کم در ۹ نسخه از قطعه‌ها و مصاحف قرآنی موجود در ایران و جهان، نشانه‌هایی دال بر انتساب آن‌ها به خط امام رضا (ع) می‌توان یافت. هیچ یک از این مصاحف، اکنون قرآن کاملی نیستند و تنها بخش‌هایی پیوسته یا گسسته از سوره‌های مختلف در آن‌ها باقی مانده است.

قرآن منسوب به دستخط امام رضا (ع) در کتابخانه آستان قدس در ۲۷ ورق، به خط کوفی ۱۶ سطری روی کاغذ پوستی آهاری در قطع بیاضی کتابت شده و با جلد تیماج قهوه‌ای روشن، عنابی ضربی و نوساز گردآوری شده است. این جزوه قرآنی شریف شامل سوره‌های نور، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمن، فصلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید است.

امضای منسوب به امام رضا (ع) در انتهای سوره نور، همراه با تشرف منسوب به شاه اسماعیل؛ نسخه ش ۱۵۸۶ در کتابخانه آستان قدس رضوی

قرآن منسوب به امام حسین (ع)

این قرآن نفیس ۴۱برگ را شامل می‌شود که در هر برگ آن هفت سطر از قرآن کتابت شده است. کتابت این قرآن همراه با سادگی حروف با مرکب مشکی است، فاصله میان حروف تقریبا مساوی است و بعضی از صفحه‌ها دارای تذهیب است. اعراب و اعجام (نقطه گذاری) از ویژگی‌های شایان توجه این نسخه است و معمولا حروف آخر و حروفی که برای خواننده امکان لغزش در خواندن وجود دارد، اعراب گذاری شده و نقطه گذاری حروف و واژگان نیز با نقاط سیاه ریز و کوچک‌تر است. در انتهای آن ترقیم «کتبه حسین بن علی» همراه با یادداشت تشرف به زیارت «شاه اسماعیل صفوی» در سال ۹۲۱ هجری قمری به چشم می‌خورد. این مصحف توسط رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت ا... العظمی خامنه ای، در اسفند ۱۳۸۳ خورشیدی وقف آستان قدس رضوی شده است.