سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز؛ در کوچه‌های خیابان طبرسی که قدم بزنید، نمی‌دانید ابتدای کوچه کدام است، به‌ویژه برای آن‌هایی که گذرشان می‌خورد به کوچه‌های طبرسی یک، سه و پنج. این مشکل آن‌قدر مشهود است که به روایت یکی از کسبه قدیمی آن، مانند ماری چندسر است که دمش مشخص نیست و از هرطرف که وارد آن بشوید، می‌توانید ادعا کنید که از آغاز کوچه وارد آن شده‌اید.
با این همه، در همین خیابان‌ها و گذر‌های باریک بی‌سروته که نمایی به‌هم‌ریخته از مشهد قدیم است، می‌شود کوچه‌هایی را دید که نامشان را از بنا‌هایی که در دل خود جای داده‌اند، وام گرفته‌اند. کوچه گنبد خشتی یکی از همین‌هاست که از یک طرف چهارمین سوی از چهارسوق نوغان است و از دیگرسو تابلو طبرسی ۵ را روی سر خود می‌بیند. سطر‌های بعدی روایت تاریخ این کوچه است.
معماری بنای گنبد خشتی که شاخص‌ترین بنای کوچه‌ای به همین نام در خیابان طبرسی است، یادگار دوران تیموری است، اما به‌علت ترسیم‌نشدن نقشه شهر تا اواسط دوران قاجار، نمی‌توان درست درباره وضعیت این کوچه در گذشته دور اظهارنظر کرد. در کتاب‌های گوناگون نوشته‌شده حدفاصل این دو دوران و ازجمله «دره نادره» که توصیف تاریخ عصر نادرشاه و اثر میرزا مهدى‌خان استرآبادى، منشی مخصوص شاه افشار است، فقط اشاراتی به وجود بنایی با نام گنبد خشتی در این محدوده شده است و فرد مدفون در آن سلطان‌محمد (ع) از نوادگان امام موسی‌کاظم (ع) معرفی شده، اما هیچ توضیحی درباره ساختار کوچه مجاور این بنا داده نشده است.
نقشه ترسیم‌شده در سال ۱۲۳۷ خورشیدی هم که به نقشه خانیکف مشهور است، برای حل این معما راه‌گشا نیست. زیرا این نقشه بیشتر صنعتی و نظامی است و در آن شمای کلی از کوچه‌های مشهد و بنا‌های مذهبی شهر ترسیم شده است. بدین‌گونه باید نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی از جولیس دالمج بریتانیایی را بهترین سند برای شناسایی وضعیت کوچه گنبد خشتی در سال‌های پیش از اجرای نخستین طرح بهسازی اطراف حرم مطهر رضوی به‌دست محمدولی اسدی در دهه نخست قرن چهاردهم هجری دانست.
در این نقشه کوچه گنبد خشتی درست در مرز دو محله پایین‌خیابان و نوغان قرار گرفته است و شامل دو راسته کوچه می‌شود. راسته کوچه کوتاه‌تر از چهارسوق نوغان آغاز می‌شود و تا بنای گنبد خشتی ادامه دارد. راسته کوچه بزرگ‌تر نیز حدفاصل گنبد خشتی تا قراول‌خانه انتهای قبرستان قتلگاه نزدیک مدرسه میرزاجعفر ادامه پیدا می‌کند. البته بنا‌های این بخش کوچه فقط در ضلع شرقی تجمع پیدا کرده‌اند. زیرا ضلع غربی کوچه را قبرستان قتلگاه به خود اختصاص داده است.
بنا‌های مهم کوچه گنبد خشتی هم ۱۵۰ سال پیش، براساس این نقشه، علاوه بر مرقد امامزاده سیدمحمد (ع)، تکیه حاج‌بابا، حمام حاج‌جعفر و خان یا کاروان‌سرای حاج‌عطا بوده‌اند که البته همگی این بنا‌ها در طرح‌های سه‌گانه بهسازی اطراف حرم مطهر رضوی تخریب شده‌اند و اکنون فقط در محدوده تکیه حاج‌بابا، مسجد الامام فعالیت می‌کند.
تخریب قبرستان قتلگاه در جریان ایجاد خیابان طبرسی در دهه اول قرن چهاردهم خورشیدی، تغییرات زیادی را در وضعیت کوچه گنبد خشتی به‌دنبال داشته است. روایت ثبت‌شده از وضع این کوچه روی نقشه سال ۱۳۲۵ مشهد بازگوکننده این واقعیت است که به‌دلیل تبدیل بخشی از قبرستان قتلگاه حدفاصل خیابان طبرسی و کوچه گنبد خشتی، بخش غربی قطعه بزرگ‌تر این کوچه ازجمله بخش شرقی میزبان بنا‌های مسکونی و تجاری شده است و دیگر از دیواره‌های قبرستان در این بخش خبری نیست.
همچنین برای این کوچه ورودی‌های جدیدی از خیابان طبرسی ایجاد شده است، به‌نحوی‌که فقط افراد آشنا به محل امکان تشخیص نقطه آغاز و پایان کوچه را دارند و برای دیگرافراد هر ورودی می‌تواند آغاز کوچه گنبد خشتی باشد. نکته جالب اینکه این وضعیت در دومین تخریب بزرگ اطراف حرم مطهر رضوی، یعنی اقدامات عمرانی عبدالعظیم ولیان، تثبیت شده است، به‌گونه‌ای که وضع کوچه گنبد خشتی در ابتدا و انتهای دوران پهلوی زیاد تغییری نکرده است و فقط ساختمان‌های درون کوچه تا حدی امروزی شدند.
کوچه گنبد خشتی در دو دهه نخست پس از انقلاب اسلامی هم وضعیتی مانند سال‌های پیش از انقلاب دارد و تنهاتغییرات عمده در این دوران تجاری‌ترشدن این محدوده و تبدیل بیشتر خانه‌های مسکونی آن به خانه‌مسافر و مسافرخانه است. این وضعیت البته با اجرای طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم مطهر رضوی موسوم به «تاش» از میانه‌های دهه ۷۰ به این سو کم‌کم تغییر کرد تا اینکه با تکمیل ره‌باغ حضرت زهرا (س) در سال ۱۴۰۰، به شکل امروزین درآمد.
کوچه گنبد خشتی همان‌گونه که اشاره شد، از ابتدا شامل دو راسته کوچه بوده که درست در محل بنای مرقد امامزاده محمد (ع) به هم می‌رسیده‌اند. در سال‌های بعد هم یعنی از میانه دهه دوم قرن چهاردهم ورودی جدیدی برای این کوچه از حاشیه خیابان جدید طبرسی ایجاد شده که اکنون بر اساس شماره‌گذاری‌های شهرداری، ورودی اصلی این معبر است.
بالای تابلو نصب‌شده در مقابل این ورودی هم که سومین کوچه خیابان طبرسی از سمت حرم مطهر رضوی به شمار می‌رود، دو عنوان کوچه گنبد خشتی و طبرسی ۵ حک شده است. اگر از همین مسیر وارد شویم، هر دو سوی بخش اول کوچه یعنی تا رسیدن به سه‌راهی که یک سوی آن به سمت چهارسوق نوغان و سوی دیگر آن به طرف حرم مطهر امتداد دارد، در قرق مغازه‌های فروش سوغات به زائران است.
البته مغازه‌های سمت چپ همه موقوفه امامزاده محمد (ع) هستند و یکی از ورودی‌های قدیمی این بنا هم در بین آن‌ها قرار گرفته است.
در ادامه مسیر اصلی این کوچه در سمت راست پس از چند مغازه به مسجد الامام می‌رسیم که نبش گنبد خشتی ۴ قرار داشته و روی بقایای تکیه قدیمی حاج‌بابا برپا شده است. دیگرفرعی‌های این قسمت مانند گنبدخشتی ۵ نیز در اشغال فروشگاه‌های سوغات است.
انتهای این کوچه نیز که با عنوان آصفی ۵ یا شهیدآذری تابلو خورده است، به همان کوچه پرنده‌فروشان انتهای چهارسوق نوغان می‌رسد.
همچنین امتداد کوچه گنبد خشتی به سمت حرم را که قدم بگیریم، تنهابنای شایان‌توجهی که به چشم می‌نشیند، حسینیه موسی‌بن‌جعفر (ع) زهانی‌ها و باغستانی‌های مقیم مشهد است که از سال ۱۳۴۴ خورشیدی در این مکان فعال شده است. کمی جلوتر هم کوچه طبرسی یک قرار دارد که در اصل همان بخش باقی‌مانده از کوچه چهارشنبه‌بازار قدیم بدون ذکر نام کهن آن است.
وضعیت در بخش دیگر این کوچه یعنی بخش منتهی به چهارسوق نوغان تاحدی متفاوت است. در این بخش، علاوه بر راسته کوچه، سه فرعی دیگر قرار گرفته که نبش یکی از آن‌ها تابلو گنبدخشتی ۶ نصب شده است و دو کوچه دیگر نیز بی‌نام هستند. براساس نقشه‌های باقی‌مانده از دوران پهلوی، گمان می‌رود این کوچه در قدیم همان کوچه «حیطه ابراهیم» باشد که روزگاری محل سبزی‌کاری اهالی کوچه گنبد خشتی بوده و گویا در دل خود آب‌انباری هم داشته است؛ آب‌انباری که امروز وجود خارجی ندارد، اما محدوده آن میزبان پست‌ترین زمین‌های اطراف حرم است، به‌نحوی‌که اختلاف ارتفاع ابتدا و انتهای این کوچه با میانه آن و محدوده آب‌انبار نزدیک سه متر است. این کوچه هم مانند گنبد خشتی ۵ به کوچه پرنده‌فروش‌ها منتهی می‌شود.
مدفون مطهر گنبد خشتی کیست که یک کوچه نامدار حضور اوست؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت بزرگان سادات مشهد که با عنوان نقیب شناخته می‌شدند، تا پیش از دوران صفوی نقش بزرگی در اداره شهر داشتند، تا جایی که از آنان به‌عنوان حاکمان واقعی شهر یاد می‌شود. امیر سلطان غیاث‌الدین یکی از نقبای پرنفوذ سادات موسوی مشهد بود که سال ۸۳۲قمری درگذشت و در فاصله حدود پانصدمتری شمال حرم مطهر رضوی مدفون شد. بنای ساخته‌شده بر فراز قبر او به «گنبد خشتی» معروف است.
این بنا که نامش را از ساختار آجری گنبد اولیه‌اش گرفته و اردیبهشت۱۳۵۶ ثبت ملی شده، بنایی با نمای چهارضلعی در بیرون و صلیبی‌شکل در درون و گنبدی دوپوش بر فراز ساقه‌ای بلند و آجری است. نمای بیرونی این بنا هم که اکنون به امامزاده محمد (ع) معروف است، فضایی مکعب‌شکل آجری با درگاهی‌ها و طاق نما‌هایی بر بدنه با گنبدی آجری است. ناگفته نماند که در چند سال گذشته به همت اداره اوقاف بخشی از بنا‌های حاشیه خیابان طبرسی خریده و به این بنا افزوده شده است تا یگانه‌امامزاده دارای گنبدوبارگاه داخل شهر مشهد از دسترسی‌های بیشتری برخوردار شود.