یکی از آدابی که به‌خصوص قبل از اعمال عبادی بزرگی مثل حج بر ما واجب شده است، بازگشت به‌سوی خداوند و توبه است. توبه در اولین مرحله، همان ابراز پشیمانی و شرمندگی از گناه است، اما توبه حقیقی، شرایط و مراحل مختلفی دارد که اولیای دین در احادیث ما برشمرده‌اند.
امام‌صادق (ع) فرموده‌اند: «اذا أردت الحج.. ثم اغتسل بماء التوبه الخالصه من الذنوب و اَلبس کسوه الصِدق و الصَفا و الخُضوع و الخُشوع؛ «هنگامی که قصد حج کردی، با آب توبه خالص، گناهانت را بشوی و لباس راستی و پاکی و خضوع و خشوع را بر تن کن».
در قرآن مجید نیز خطاب به مؤمنان آمده است: «یا ایّها الذین آمَنوا توبوا الی‌ا... توبهً نَصوحاً؛ «ای ایمان‌آوردگان! به درگاه خدا توبه کنید؛ توبه‌ای از روی اخلاص که بازگشت به گناه در آن نباشد». خداوند در آیه دیگری فرموده است: «اِستغفروا ربّکم ثُم توبوا الیه یمتّعکم متاعاً حسناً الی اَجَلٍ مسمّی و یُؤت کلَّ ذی فضل فَضله...؛ از پروردگارتان آمرزش بخواهید و به درگاهش توبه کنید تا شما را از رزقی نیکو، چنان‌که مقرر است، برخوردار کند و هر شایسته انعامی را نعمت دهد...».
اما نکته اساسی این است که توبه حقیقی به‌سادگی میسر نیست، بلکه امر مهمی مثل جبران خطای گذشته، از بخش‌های مهم آن است.
درمورد مراحل صحیح توبه حقیقی در معارف دینی ما گفته شده است: گناهکار ابتدا باید پشیمان شود، سپس گناه را ترک کند و بعد از آن تصمیم بگیرد که خود را به معاصی نیالاید. اگر مالی از دیگران برداشته یا به‌زور گرفته است، آن را به صاحبان اصلی‌اش بازگرداند و اگر صاحبان آن را نمی‌شناسد، به مرجع دینی زمان خود بسپارد.
اگر با آبروی مردم بازی کرده، غیبت کرده یا اتهامی به دیگران وارد ساخته است، آن را با صاحبان حقوق مطرح کند و حلالیت بطلبد و اگر به آن‌ها دسترسی ندارد، تصمیم بگیرد در اولین فرصت ممکن آنان را یافته، عذرخواهی کند؛ و اگر امکان دستیابی به آنان وجود ندارد، از خداوند طلب مغفرت کرده، برای صاحبان حق دعا کند؛ و اگر حقی الهی به گردن دارد، مثلا نماز را ترک کرده، روزه نگرفته و... آن را جبران کرده، تدارک کند؛ و درنتیجه پس از آنکه گناهان خود را با آب توبه شست‌وشو داد، آماده راهیابی به درگاه ربوبی شود.
البته درمورد حلالیت گرفتن از دیگران که به دو بخش مالی و غیرمالی تقسیم می‌شود، بحث دقیقی در احکام شرعی ما وجود دارد که مثلا بخش مالی آن، واجب است، اما درمورد بخش غیرمالی که مثلا آبروی فردی را با غیبت کردن از بین برده است، نظر برخی علما به‌گونه‌ای دیگر است. آن‌ها در پاسخ به این سؤال که برای جبران حق‌الناس غیرمالی مانند غیبت، تهمت و... چه باید کرد، می‌گویند:
درصورت امکان از صاحبان حق حلالیت بطلبید و اگر این کار ممکن نیست، برای آن‌ها کار خیر کنید تا از شما راضی شوند.
اما مباحث مختلفی در باب حلالیت گرفتن وجود دارد؛ اینکه اگرچه در باب حج حلالیت می‌گیریم، این کار، مخصوص و متوقف بر همین موضوع نیست؛ یکی از بزرگان می‌گفت من هرچند روز یک‌بار از همسرم حلالیت می‌طلبم. باید به‌خصوص از نزدیکان خودمان که ممکن است در زمینه‌های مختلف به آن‌ها ظلم کرده باشیم، حلالیت بطلبیم. نکته مهم دیگر این است که ما در اسلام، اقرار به گناه نداریم و اقرار به گناه، خود گناه است. باید مواظب باشیم که به بهانه حلالیت گرفتن، باز گرفتار گناه نشویم.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمودند: «فردی که گناه بین خود و خدا را می‌پوشاند، خداوند او را می‌بخشد. ولی اگر آن را بگوید، خدا او را خوار می‌کند». اگر انسان ظلم مادی به شخصی کرده است، باید بگوید و حلالیت بگیرد و جبران کند، ولی درمورد مسائل آبرویی و ناموسی که ممکن است بیان آن تبعات بدتری داشته باشد، باید مراقبت کرد.
وقتی افرادی پیش پیامبر می‌آمدند و گناهان عِرضی خود را اقرار می‌کردند، پیامبر (ص) رویشان را برمی‌گرداندند و ناراحت می‌شدند.
نکته بعدی این است که همه ما در این جامعه با هم مرتبط هستیم و گاهی دچار گناهان مختلف و حق‌الناس می‌شویم، پس باید همان‌طور که در احادیث مختلف به ما توصیه شده است، دیگران را ببخشیم تا مشمول بخشش و آمرزش خداوند بزرگ قرار بگیریم. ان‌شاءا...!