به گزارش شهرآرانیوز آنچه امروز به نام بازار فرش می‌شناسیم، یکی از دو بخش باقی‌مانده بازار قدیم مشهد است که تا ابتدای سده ۱۴ خورشیدی و تا قبل از نخستین مرحله تخریب ساختار بازار مشهد توسط محمدولی اسدی، بازار سرشور خوانده می‌شد. این بازار (سرشور قدیم)، علاوه‌بر یک ورودی و خروجی اصلی، دارای سه خروجی غربی نیز بوده که اکنون یکی از آن‌ها تبدیل به خیابان اندرزگو شده و دو خروجی دیگر به‌دلیل یکی شدن مسیرشان از کنار آب‌انبار حوض چهل‌پایه، به کوچه «حوض چهل‌پایه» یا «چهل‌پایه» معروف شده است؛ کوچه‌ای که هرچند در طول زمان، تغییر بسیار کرده است و دیگر، مسیر میانبر اهالی چهارباغ به بازار سرشور محسوب نمی‌شود، همچنان گذری مهم است.
در این محدوده یک مسجد و آب‌انبار قد علم کرده‌اند که یادگار میرزامحمدرضا مستشار هستند؛ یکی از درباریان قاجار که در سال ۱۳۰۰ قمری از طرف سلطان صاحبقران، مؤتمن‌السلطنه لقب می‌گیرد و با سمت پیشکاری خراسان به این دیار می‌آید. همین سطر خود گواه قدمت کوچه حوض چهل پایه است که اتفاقا در همین دوران نیز رونق می‌گیرد و به یکی از مسیر‌های پررفت‌و‌آمد بازار مشهد تبدیل می‌شود. یکی از دلایل این رونق و توجه نیز این بوده است که اهالی چهارباغ و سراب با استفاده از این کوچه، بدون گذر از راسته شلوغ حمام شاه (آیت‌ا... قمی فعلی) به بازار سرشور، محله عیدگاه و قبرستان آن، دسترسی پیدا می‌کرده‌اند.
نقشه قاجاری جولیس دالمج نیز می‌گوید کوچه حوض چهل‌پایه در این دوران، شامل یک کوچه اصلی با شش پیچ کوچک و بزرگ بوده که در محل تکیه «ولی‌نعمت»، به کوچه حوض‌نو و سپس به محله چهارباغ متصل می‌شده است؛ البته این مسیر یک ورودی دوم هم داشته که از پشت حمام شاه، آغاز می‌شده و درست در مجاور پیچ اول کوچه به مسیر اصلی، متصل می‌شده است.
کوچه حوض چهل‌پایه امروزی پس از تغییر و تحول‌های ایجادشده در جریان طرح نوسازی اطراف حرم مطهر، دیگر نه رونق نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی -که تعداد درخورتوجهی کارگاه قالی‌بافی در آن مستقر بود- را دارد و نه مانند نیمه دوم قرن گذشته، مسیر میانبر کوچه‌های حوض‌نو، شوکت‌الدوله و... به بازار بزرگ مشهد است.
در شرایط فعلی، این کوچه (با یک فرعی شمالی و یک فرعی جنوبی) تنها راه عبورومرور زائران ساکن در چند مجتمع اقامتی و هتل ایجادشده در آن و مسیری برای دستیابی راحت‌تر برخی کسبه بازار فرش به این بازار است. گاهی هم می‌شود تعدادی از طلبه‌های مستقر در دو مدرسه این کوچه را در حال آمدوشد در آن تماشا کرد.
برای درک بهتر وضعیت کنونی این کوچه باید گفت مسجد خوردو (عظیمی‌شیرازی) و خانه‌ای با نمای آجر سه‌سانت که به‌عنوان مسافرخانه استفاده می‌شود (ورودی آن از کوچه حوض‌نوست) پلاک‌های نخستین شمالی در این کوچه هستند. سومین پلاک شمالی کوچه از طرف کوچه حوض‌نو قدیم و شهیدیگانه کنونی نیز به مدرسه علمیه «سجادیه (هراتی)» اختصاص دارد که سال۱۳۶۳ تأسیس شده است.
مجتمع فرهنگی‌وآموزشی غدیر، مدرسه علمیه درحال ساخت آیت‌ا... موسوی‌نژاد و حسینیه شهید عارف حسینی، دیگر بنا‌های این بخش هستند. حسینیه شهید عارف حسینی درواقع حسینیه مرکزی پاکستانی‌های مقیم مشهد به‌شمار می‌آید که عزاداری‌های پرشور روز‌های تاسوعا و عاشورای آن، زبانزد مردم مشهد است.
سمت شرقی این کوچه فرعی هم موزه مردم‌شناسی آستان قدس‌رضوی یا همان حمام تاریخی مهدی قلی‌بیک و حمام شاه، سقف و ستون خورده است و همچنین مقابل آن به‌ترتیب از شرق به غرب، دیوار‌های بازار فرش، انبار سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر و ساختمان دفتر پروژه بهسازی بازار فرش قرار گرفته است.
علاوه‌بر این‌ها در محل اتصال فرعی شمالی به راسته اصلی کوچه حوض چهل‌پایه، یک پلاک سه‌طبقه با نمای آجری، قامت برافراشته که برخلاف ظاهر ساده‌اش، گنجینه‌ای بزرگ را در دل خود پنهان کرده است. این پلاک که شماره ۲۳ را بر پیشانی خود دارد، متعلق به «حاج‌سیدمهدی مصطفوی»، تاجر بزرگ فرش دست‌باف ایران و پدیدآورنده بزرگ‌ترین فرش‌های دست‌باف جهان است. مصطفوی در این بنا که دفتر کارش محسوب می‌شود، مجموعه‌ای زیبا از تابلوفرش‌ها، نقاشی‌های آبرنگ و دست‌بافت‌های ارزشمند را نگهداری می‌کند.
پس از این پلاک، سه پلاک دیگر تا پیچ انتهایی کوچه که مسیر نهایی اتصال به بازار فرش است، در جانب شمالی کوچه به‌چشم می‌آید. این سه پلاک به‌ترتیب ورودی دوم ساختمان دفتر پروژه بهسازی بازار فرش و دو پلاک مسکونی کوچک هستند که پلاک سوم را می‌توان سرسبزترین پلاک کوچه حوض چهل‌پایه لقب داد.
در نیمه شمالی بخش انتهایی کوچه تا بازار فرش هم، دو پلاک دیگر خودنمایی می‌کند که هر دو شامل تعدادی مغازه و چند آپارتمان به‌ظاهر مسکونی، اما درواقع تجاری هستند که در سال‌های نه‌چندان دور، دفاتر تجاری صادرات فرش در آن‌ها مستقر بوده است؛ البته یکی از تجاری‌های نخستین پلاک نیز به دفتر انتشاراتی مقدم (یکی از انتشاراتی‌های دینی مشهد در نیمه دوم سده گذشته) اختصاص داشته است.
از همان ابتدای اتصال دو کوچه حوض‌نو و حوض چهل‌پایه به‌هم، تمام پلاک‌های جنوبی کوچه در تصرف بنا‌هایی هستند که ورودی اصلی آن‌ها در خیابان اندرزگو قرار دارد. برخی از این پلاک‌ها، تکمیل شده‌اند و درحال بهره‌برداری اند و برخی در مرحله ساخت هستند. تنها بنای فعال، هتلی است که پیش از کوچه شهیدکاظم ثابت‌ضیایی (تنها فرعی جنوبی کوچه) قرار گرفته است.
کوچه حوض چهل‌پایه نه تنها در دوره قاجار که حتی در دوران پهلوی تا دهه ۷۰ قرن چهاردهم خورشیدی -که تخریب‌های مرتبط با طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی بخش مهمی از بازار مشهد را در کام خود فرومی‌برد- هم تغییر مهمی به‌لحاظ ساختار فیزیکی به خود نمی‌بیند؛ آن‌چنان که در این بازه زمانی تقریبا صدساله، تنها به‌دلیل تقسیم متعدد پلاک‌های بزرگ این کوچه به پلاک‌های کوچک‌تر، تعدادی بن‌بست فرعی در طول آن ایجاد می‌شود.
همچنین برابر نقشه سال ۱۳۳۳ مشهد، کوچه حوض چهل‌پایه که نامش به «چهل‌پایه» خلاصه شده، در این سال، ارتباط مستقیم خود را با ادامه کوچه‌های شوکت‌الدوله و ارگ (بخشی از آن بعد‌ها خیابان اندرزگو شده است) از دست می‌دهد، اما به‌جای آن، چهار فرعی بن‌بست در ضلع شمالی و سه فرعی بن‌بست در ضلع جنوبی کوچه پدید می‌آید.
دلیل از بین رفتن ارتباط کوچه حوض چهل‌پایه با مسیر خیابان اصلی (بعد‌ها خسروی‌نو نام می‌گیرد)، ادغام چند پلاک داخل کوچه با هم و ایجاد یک مجموعه بزرگ قالی‌بافی در آن بوده است؛ امری که بعد‌ها شدت می‌گیرد و خانه‌های این محدوده را به کارگاه‌های قالی‌بافی یا پرداخت قالی تبدیل می‌کند؛ موضوعی که از اواخر دهه ۴۰ تا ابتدای دهه ۷۰ بسیار مشهود است.
ریشه این تغییرکاربری در کوچه چهل‌پایه را هم باید در تغییر وضعیت بازار بزرگ شهر جست؛ درواقع در طول این دوره زمانی به‌تدریج حدفاصل خیابان جدید خسروی‌نو تا حمام شاه از بازاری که بیشتر مایحتاج زائران در آن به فروش می‌رفت، به راسته‌بازاری برای عرضه فرش دست‌باف، تغییر وضعیت می‌دهد و نه‌تن‌ها نام آن از «بازار سرشور» به «بازار فرش» تغییر پیدا می‌کند، بلکه خانه‌های مجاور آن که اغلب در یگانه کوچه اصلی غربی بازار، یعنی کوچه حوض چهل‌پایه قرار داشتند، به خدمت این صنعت درمی‌آیند و تبدیل به کارگاه‌هایی مرتبط با تولید و پرداخت قالی دست‌باف می‌شوند.
بزرگ‌ترین تاجر فرش مشهد که حکایت خانه‌اش در سطر‌های بالا گفته شد، مهم‌ترین شخصیت کوچه حوض چهل‌پایه محسوب می‌شود؛ سیدمهدی هاشمی‌مصطفوی، پدیدآورنده بزرگ‌ترین فرش دست‌باف جهان را که در مسجد جامع شیخ زاید امارات پهن است، باید مهم‌ترین چهره این کوچه دانست.
همچنین خاندان «باغبان‌عنبران» که در دو حوزه رستوران‌داری و برنج‌فروشی، چهره‌هایی شناخته‌شده در مشهد و حتی ایران محسوب می‌شوند، در یکی از خانه‌های این کوچه، متولد و بزرگ شده‌اند و در پایان باید بگوییم شهید «کاظم ثابت‌ضیایی» که تنها فرعی جنوبی کوچه حوض چهل‌پایه به نامش مزین شده است، نیز متولد همین کوچه است.