کوچه‌ آیت‌الله قمی مشهد، گذری که تاریخش به دوران صفویه می‌رسد

رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز؛ گذشت زمان باعث تغییرات بسیاری در شئون زندگی شهری شده است. کنارش جغرافیای شهر نیز تغییر‌های بسیاری کرده است و بسیاری از کوچه‌ها نقش پررنگ خود را در کالبد شهری از دست داده‌اند. کوچه‌ای را که اکنون با نام آیت‌ا... قمی روی نقشه‌های شهری مشهد شناخته می‌شود و زمانی بین مردم به «راسته‌بازار بزرگ» و دورانی نیز به «راسته حمام شاه» مشهور بود، باید یکی از همین کوچه‌ها دانست که هرچند از سختی‌های روزگار عبور کرده و مانده‌اند، دیگر نه از لحاظ ساختاری شبیه گذشته خود هستند، نه اهمیت آن کوچه سابق را دارند.

مسیر کوچه آیت ا... قمی روی نقشه سال ۱۳۳۱

در کشاکش تاریخ

کوچه آیت‌ا... قمی کنونی از آن دست کوچه‌های شهر است که تقریبا هر مورخی درباره مشهد روایتی بیان کرده، اشاره‌ای هم بدان کرده است. دلیل این امر هم وضعیت خاص جغرافیایی آن است که از یک‌سو به چهارباغ -که خود ادامه سراب است- منتهی می‌شده و از دیگرسو ازطریق میدان کهن سرسنگ به بازار بزرگ شهر و سپس حرم مطهر رضوی متصل می‌شده است. این مسیر دست‌کم از دوران سلجوقی به این‌سو هویت دارد و در گزارش‌های مختلف، بار‌ها به آن اشاره شده است.

در ادامه حتما بخوانید شوکت کوچه‌های مشهد

برای تأیید قدمت این مسیر، از بنا‌های باقی‌مانده از گذشته می‌توان مدد گرفت که قابل استنادترینشان، بنای موجود در ابتدای مسیر یا همان مسجد هفتادودوتن کنونی است. براساس کتیبه موجود در این بنا و همچنین آثار مکتوب، این مکان آرامگاهی است که امیرغیاث‌الدین‌محمد، از امرای دوران تیموری مشهد، به‌عنوان مقبره خود ساخته است و هم‌اکنون نیز پنج قبر در سرداب زیرین آن وجود دارد. سازه مسجد، بازگوکننده این واقعیت است که در دوران تیموری ساخته شده که این محدوده، مسیری آباد شمرده می‌شده است.

دیگر سند کهن بودن این مسیر، وجود حمام مهدی‌قلی‌بیک است که اکنون به‌عنوان موزه مردم‌شناسی آستان قدس از آن استفاده می‌شود، اما در عصر صفوی ساخته شده است و تاحدود سی سال پیش نیز با وجود تغییرنام به حمام شاه، کاربرد بهداشتی خود را حفظ کرده بود. همچنین درست رو‌به‌روی آرامگاه تیموری امیرغیاث‌الدین و در تقاطع این مسیر با بازار بزرگ شهر، مدرسه سلیمان‌خان خودنمایی می‌کند که آن‌هم در عهد صفوی ساخته شده است.
وضعیت کوچه آیت‌ا... قمی تا نخستین سال‌های قرن ۱۴ خورشیدی، نسبت‌به دوران تیموری و صفوی، تغییر چندانی نمی‌یابد و تنها برخی خانه‌های آن در ابتدای این قرن، بهسازی می‌شود.

در دوره پهلوی‌ها

کوچه آیت‌ا... قمی در دوران پهلوی‌ها با نام رسمی «راسته حمام شاه» شناخته می‌شود و همان‌طور که گفته شد، در دوره پهلوی نیز تغییر ساختاری بزرگی به خود نمی‌بیند و تنها تعدادی از پلاک‌های آن به‌مرور زمان بهسازی و نوسازی می‌شوند که شاخص‌ترین آن‌ها، منزلی است که اکنون به نام خانه برکچی‌ها شناخته می‌شود و یکی از نمونه‌های زیبا و کامل معماری پهلوی دوم در مشهد به‌شمار می‌رود.

در همین دوران و در سال‌های نخست سده ۱۴ خوشیدی است که مکان اولیه بانک شاهنشاهی ایران را تعدادی از تاجران سرشناس شهر می‌خرند و به منزل مسکونی مرجع بزرگ تقلید ساکن مشهد، آیت‌ا... العظمی سیدحسین طباطبایی‌قمی، تبدیل می‌شود. این منزل در دهه‌های بعد و پس از فوت آیت‌ا... قمی پدر به‌عنوان دفتر و بیت پسرش، آیت‌ا... سیدحسن قمی، استفاده می‌شود و محل رجوع مردم باقی می‌ماند.

باتوجه‌به پررفت‌وآمد بودن مسیر یادشده، برخی صاحبان حرفه‌های خاص در همین سال‌ها به این محدوده جذب می‌شوند که شاخص‌ترین آن‌ها، نخستین تولیدکننده شیرینی کاک مشهد، موسوم به کاک رضوی است. علاوه‌بر این کوچه چند کارگاه حناسابی و آخرین چینی‌بندزن شهر را در خود گنجانده است که مغازه این دومی در مجاورت مسجد هفتادودوتن قرار داشته است.

ﻧﻤایی از مسجد و حﻤﺎم شاه

کوچه حمام شاه در دوران مبارزات انقلابی

راسته کوچه حمام شاه از سال ۱۳۴۲ به این‌سو هویت جدیدی پیدا می‌کند. این هویت برگرفته از بیت آیت‌ا... قمی است که یکی از مراکز مهم مخالفت با سیستم حکومتی کشور در آن روزگار محسوب می‌شد.

این مکان از سال ۱۳۴۲ که آیت‌ا... حسن‌قمی، هم‌زمان با امام‌خمینی بازداشت و تبعید بلندمدت می‌شود، هویتی ویژه پیدا می‌کند، به‌نحوی‌که بسیاری از فعالیت‌های مبارزاتی مردم مشهد در حاشیه جلسات مذهبی برگزارشده، در این بیت سامان‌دهی می‌شود و به همین دلیل نیز این مسیر کم‌کم دربین مردم به کوچه آیت‌ا... قمی مشهور می‌شود؛ نامی که در سال‌های پس از انقلاب اسلامی از وجه مردمی و عامیانه خود خارج شده، به نامی رسمی برای این معبر تبدیل می‌شود و تابلو‌های شهرداری نیز با همین اسم، کوچه را معرفی می‌کنند.

ﻧﻤایی از کوچه آیت ا... قمی

سال‌های نخست پس از انقلاب

کوچه آیت‌ا... قمی تا نیمه‌های دهه ۷۰ خورشیدی همچنان همان وضعیت سال‌های نخست قرن ۱۴ خورشیدی و قبل از آن را دارد و مسیر اتصال محله چهارباغ به بازار بزرگ و حرم مطهر محسوب می‌شود، اما تغییرات این سال‌ها، وضعیت فیزیکی آن را به‌شدت تغییر می‌دهد.

از یک‌سو پلاک‌های مسکونی و تجاری محدوده اتصال این کوچه و محله چهارباغ، یک‌به‌یک در کام پروژه‌های طراحی‌شده براساس طرح نوسازی اطراف حرم مطهر فرومی‌رود و ازسوی دیگر، ارتباط مستقیم کوچه با محله چهارباغ به‌طورکامل قطع می‌شود و بدین‌گونه مسیری باقی‌مانده از دوران سلجوقی نابود می‌شود.

علاوه‌بر این‌ها، بخش انتهایی کوچه که شامل راسته‌بازار مقابل مسجدشاه و مدرسه کهن سلیمان‌خان (سلیمانیه) است، در طرح گسترش حرم مطهر رضوی قرار می‌گیرد و بخشی از حرم می‌شود. در سال‌های بعد، ایجاد باب‌الهادی در صحن پیامبر اعظم (ص) کنونی از کور شدن کامل این کوچه کهن جلوگیری می‌کند، ولی کوچه باقی‌مانده این معبر اصلی، بسیاری از کاربری‌های کهن خود را از دست می‌دهد.

مدرسه آیت ا... میلانی(پشت پارک)

وضعیت امروز

کوچه آیت‌ا... قمی برخلاف گذشته که مسیری از غرب به شرق شهر بود، امروز بیشتر مسیری از شرق به غرب شناخته می‌شود. به‌عبارت دیگر در وضعیت کنونی، بیشتر افرادی از این مسیر رفت‌وآمد می‌کنند که پس از زیارت حضرت رضا (ع) قصد رفتن به خیابان‌های آیت‌ا... خزعلی و اندرزگوی کنونی را دارند. بر این اساس، وقتی از باب‌الهادی وارد این مسیر می‌شویم، در حالی نخستین پلاک‌های جنوبی آن به موزه مردم‌شناسی (حمام مهدی‌قلی‌بیک) و مسجد هفتادودوتن اختصاص می‌یابد که بخش شمالی کوچه قدیمی، قسمتی از مجموعه حرم مطهر رضوی شده است.

در سمت جنوبی کوچه آیت‌ا... قمی پس از مقبره امیرغیاث‌الدین، کوچه‌ای قد علم کرده است که از یک‌سو به بخشی از کوچه حوض چهل‌پایه می‌رسد و از دیگرسو به انتهای بازار فرش متصل می‌شود. نبش دیگر همین کوچه، مسجد صدیقی‌ها یا ترک‌ها قرار دارد که جناح غربی آن، حاشیه کوچه میرعلم‌خان را دربر می‌گیرد. در سمت شرقی بخش شمالی کوچه که تاکنون نامی رسمی برایش انتخاب نشده و دراصل بخشی از محور حلقوی دور حرم مطهر رضوی است، ورودی بازار غدیر قرار گرفته است و در سمت جنوبی آن نیز ساختمان مرکز گزینش آستان قدس‌رضوی خودنمایی می‌کند.

درست پس از این مجموعه است که سطح کوچه آیت‌ا... قمی به‌یک‌باره حدود ۵/۱ متر ارتفاع پیدا می‌کند و برای ادامه دادنش باید از حدود شش پله بالا رفت. حدفاصل کوچه میرعلم‌خان تا کوچه بعدی -که یگانه فضای سبز کوچه آیت‌ا... قمی در ابتدای آن قرار دارد - درحالی حدود یازده دربند مغازه و دو باب منزل را در خود جای داده است که سمت شمالی آن به‌طور کامل دراختیار بنا‌های مرتبط با مجموعه حرم مطهر رضوی است.

کوچه شهید ابوالقاسم مصدق‌اکرمی، نامی است که شهرداری روی سبزترین فرعی کوچه آیت‌ا... قمی گذاشته است. در این کوچه علاوه‌بر یک بوستان کوچک محلی، مدرسه علمیه امام‌صادق (ع) یا همان مدرسه علمیه آیت‌ا... العظمی میلانی قد راست کرده است که درکنار یک باب هتل‌آپارتمان و یک خانه سال‌های نخست پهلوی دوم، تنها ساختمان‌های این مسیر فرعی به‌شمار می‌روند.

حدفاصل این کوچه تا فرعی بعد که شهیدنوروزی نام گرفته است، تنها سه پلاک دیده می‌شود؛ پلاک نخستین، همان مرکز بازرگانی جهان در مشهد بوده است و در سال‌های نه‌چندان دور می‌شد علامت چای جهان را بر سردرش دید. پلاک بعدی اکنون ساختمانی تخریب‌شده است که روزگاری به‌عنوان انبار از آن استفاده می‌شد و پلاک آخر هم منزل مسکونی مرحوم آیت‌ا... سیدحسن قمی است که اکنون به‌عنوان دارالعلم قمی و مرکزی برای گسترش علوم دینی شناخته و استفاده می‌شود.

خود کوچه شهیدنوروزی نیز میزبان دو پلاک مسکونی فعال، دو پلاک تخریب‌شده و یک پلاک رهاشده و نیمه‌مخروبه است که این آخری دقیقا مجاور کوچه حوض‌نوست. نمره این پلاک، ۳۱ است و ۳۱ بودن آن بدان معنی است که از کوچه آیت‌ا... قمی در جهت جنوبی تا محل تقاطع با کوچه چهارباغ، حداقل پانزده پلاک دیگر امتداد داشته است که همگی در جریان اجرای طرح نوسازی بافت اطراف حرم تخریب شده‌اند.

اما پلاک‌های جناح شمالی کوچه از رو‌به‌روی مدرسه علمیه آیت‌ا... میلانی به این‌سو، به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسند. نخستین این پلاک‌ها خانه برکچی (با قدمت پهلوی دوم) است که از نمونه‌های خاص معماری آن دوره در مشهد محسوب می‌شود. پلاک بعدی به حسینیه نجف‌آبادی‌ها اختصاص دارد که دراصل مسافرخانه و زائرسرایی است که نام حسینیه بدان داده‌اند.

پس از آن محدوده کوچه مرحوم آیت‌ا... سیدمحمود سیستانی است که اکنون با دری فلزی پوشش داده شده است و سرانجام، آخرین پلاک کنونی شمالی کوچه آیت‌ا... قمی، بنایی سه‌طبقه با نمره ۴۲ است که روزگاری محل موقت مدرسه سلیمانیه بوده است.

کوچه شهید میرزایی

شخصیت‌ها

وقتی کوچه‌ای به نام شخصیتی که ساکن آن کوچه بوده است مزین می‌شود، باید آن فرد را معروف‌ترین چهره کوچه دانست؛ البته درباره نام‌گذاری کوچه به نام آیت‌ا... قمی، یک دوگانه روایی وجود دارد و نشئت‌گرفته از این واقعیت است که دو آیت‌ا... قمی در این کوچه ساکن بوده‌اند.

ابتدا آیت‌ا... سیدحسین طباطبایی‌قمی ساکن کوچه می‌شود؛ سکونتی که البته طولانی نیست؛ زیرا او اندک زمانی بعد از استقرار در این منزل، برای رساندن پیام مردم مشهد در مخالفت با تغییر لباس، تیرماه ۱۳۱۴ راهی تهران می‌شود و پس از آن‌هم به‌دلیل وقوع واقعه مسجد گوهرشاد به عراق می‌رود تا سال‌های سکونتش در این منزل و کوچه به شمار انگشتان دست نرسد.

پس از درگذشت وی، پسرش، آیت‌ا... سیدحسن طباطبایی قمی، چراغ خانه پدر در مشهد را دگرباره روشن می‌کند و شمع محفل عاشقان دین و ولایت می‌شود؛ چراغی که هرچند به دلیل تبعید طولانی‌مدت آیت‌ا... پس از خرداد ۱۳۴۲ تا حدودی کم نور می‌شود، هیچ‌گاه خاموش نمی‌شود، حتی امروز که سال‌ها از درگذشت او گذشته است. دیگر خاندان مهم ساکن کوچه آیت‌ا... قمی، خاندان برکچی بوده است که از چهره‌های برجسته اقتصادی گذشته استان محسوب می‌شوند و هنوز هم خانه‌شان به‌عنوان زیباترین خانه این کوچه خودنمایی می‌کند.