حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ ارزش کار و تلاش از مواردی است که هر انسان سلیمی از آن آگاه است. به غیر از دغدغه معاش و خرج‌ومخارج، کسب‌وکار در معنای اسلامی به‌عنوان خدمت به خود برای پرورش و تزکیه نفس و خدمت به اجتماع تلقی شده است. در فضای کار با آزمایش‌های مختلفی روبه‌رو می‌شویم و می‌توانیم به توسعه ویژگی‌هایمان بپردازیم و از تله‌های اخلاقی اجتناب کنیم. موضوعاتی مانند مشارکت‌پذیری، حسن‌خلق، مردم‌داری، دوری از ربا، عمل به تعهدات کاری به‌نحواحسن و... ازجمله توصیه‌های روایی ما از ائمه‌اطهار (ع) درباره کسب‌وکار هستند که امروز به آن‌ها می‌پردازیم.
در متون دینی، کسب‌وکار امری صرفا مادی و اقتصادی نیست و مادیات با معنویت و اخلاق تأثیری متقابل و هم‌سو و هم‌جهت دارند. براین‌اساس، اصول اخلاقی موجود در جامعه دینی با اصول اخلاقی جامعه غیردینی متفاوت است؛ چنان‌که امام‌على (ع) هنگام گشتن در بازار، خطاب به تجار فرموده‌اند: «یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّکُوا بِالسُّهُولَةِ ... وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ؛ اى جماعت تجار! پیش از هر چیز از خدا طلب خیر کنید و برکت را در آسان‌گیرى در معامله بجویید و با اخلاق خوش و برخورد درست، خود را به زیور بردبارى بیارایید.»
آن حضرت در جای دیگری به اصول دیگری از اخلاق کسب‌وکار اشاره کرده و فرموده‌اند: «یَا مَعْشَرَ اَلتُّجَّارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ وَ اَللَّهِ لَلرِّبَا فِی هَذِهِ اَلْأُمَّةِ أَخْفَى مِنْ دَبِیبِ اَلنَّمْلِ عَلَى اَلصَّفَا شُوبُوا أَیْمَانَکُمْ؛ اى تاجران! نخست فقه (آموختن احکام تجارت) سپس تجارت، نخست فقه سپس تجارت، نخست فقه سپس تجارت. به خدا سوگند! یقین داشته باشید که ربا در این امت از راه‌رفتن مورچه روى سنگ صیقلى و براق پنهان‌تر و نامرئى‌تر است؛ سوگندهایتان را با راستگویى بیامیزید.»
رسول‌خدا (ص) نیز از کسب روزی حلال به‌عنوان عبادت نام برده‌اند: «الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَالِ؛ عبادت هفتاد جزء دارد و از همه بهتر، تلاش برای به‌دست‌آوردن روزى حلال است.»
در هر موقعیتی نباید دمی از یاد و حضور پروردگار عالم غافل شد. در فضای کسب‌وکار این حساسیت باید بیشتر شود، چون ما مدام در موقعیت تصمیم‌گیری هستیم و بین خوب و بد در انتخاب. انسان به‌واسطه کاروکسب، نباید از یاد خداوند غافل شود؛ مثلا به‌واسطه سرگرمی به کار، نماز اول وقتش را نباید فراموش کند. امام‌صادق (ع) در تفسیر آیه ۲۷ سوره نور می‌فرمایند: «مردانی هستند که کاروکسب، آن‌ها را از یاد خدا غافل نمی‌کند.» همچنین فرموده‌اند: «اینان همان کسبه‌ای هستند که هنگام نماز، کسب‌وکار، آن‌ها را از یاد خدا غافل نمی‌کند و در انجام آن کوتاهی نمی‌کنند.» بر اساس این روایات و توصیه‌ها، بهتر است مسلمان در اول وقت نماز، دست از کار بکشد و نماز اقامه کند.
امام‌صادق (ع) به غلام خود، مصادف، هزار دینار دادند تا به مصر رود و تجارت کند. مصادف با کالایی همراه بازرگانان به‌طرف مصر به راه افتاد. نزدیکی‌های مصر به قافله‌ای برخوردند که از مصر خارج می‌شد. مصادف و بازرگانان همراه وی، از اهل قافله درباره کالایی که آن‌ها به مصر آورده بودند، پرسیدند (که آیا این کالا در مصر وجود دارد یا نه). آن کالا از ارزاق عمومی بود. اهل قافله به آن‌ها گفتند که این کالا در شهر مصر نایاب است. مصادف و بازرگانان با یکدیگر هم‌پیمان شدند که برای هر دیناری کمتر از یک دینار سود نگیرند. آن‌ها کالا‌های خود را فروختند و هنگامی که پول‌های خود را گرفتند، به‌سوی مدینه به راه افتادند.
وقتی به مدینه رسیدند، مصادف خدمت امام‌صادق (ع) رسید و درحالی‌که دو کیسه هزار دیناری در دست داشت، به امام‌صادق (ع) عرض کرد: این یک کیسه سرمایه است و این کیسه دوم، سود. امام‌صادق (ع) فرمودند: این سود زیاد را چگونه به‌دست آوردید؟ مصادف ماجرا را برای امام تعریف کرد. امام‌صادق (ع) فرمودند: سبحان‌ا.... سپس آن حضرت یکی از دو کیسه را گرفتند و فرمودند: این سرمایه من است و ما به این‌گونه سود نیاز نداریم.ای مصادف، جنگ با شمشیر از کسب روزی حلال آسان‌تر است. (بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۵۹، حدیث ۱۱۱)
درباره روز و ساعت کارکردن در متون اسلامی توصیه‌هایی برای بهترانجام‌شدن امور مسلمانان بیان شده است. در قرآن کریم می‌خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه شما را برای نماز جمعه بخوانند، فی‌الحال به ذکر خدا بشتابید و کسب و تجارت را رها کنید که این نماز جمعه از هر تجارتی برای شما بهتر است، اگر بدانید.» منع کارکردن در روز جمعه به‌ویژه زمان نماز جمعه در روایات نیز آمده است.
امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «هر کسی کارگری را در وقت نماز جمعه اجیر کند و از شرکت در نماز بازدارد، گناه کرده است و اگر او را از شرکت در نماز بازنداشت، کارگر و کارفرما، هر دو در ثواب نماز شریک‌اند.» بنابر برخی روایات دیگر، روز جمعه مسلمان باید خودش را برای تحصیل مسائل دینی، از کاروکسب فارغ کند. همچنین، ایشان در روایتی از پیامبراکرم (ص) می‌فرمایند: «اف بر مسلمانی که روز جمعه خویش را برای تفقه در دین خالی نکند.»
در بحث از زمان و مکان، باید گفت اگرچه خداوند روز را برای تحصیل معاش و شب را برای استراحت تعیین فرموده است، در برخی موارد، کار در شب برای انسان لازم می‌آید که این مسئله با شئونات اسلامی منافاتی ندارد. امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «گاهی ممکن است مردم به کسب‌وکار در شب نیاز داشته باشند؛ مثلا به این علت که در طول روز نمی‌توانند همه کار‌های خود را انجام دهند یا اینکه گرمای روز طاقت‌فرساست و نمی‌توانند در روز کار کنند. بنابراین، مردم در شب و در پرتو نور ماه می‌توانند کار‌های مختلفی انجام دهند. خداوند نور ماه را بدین جهت قرار داده است.»
از آداب اخلاقی کار که از بسیاری از سوءتفاهم‌ها و حق و ناحق شدن امور جلوگیری می‌کند، این است که قبل از کار، مزد کار فرد تعیین شود. در سیره امام‌رضا (ع) می‌خوانیم: «روزی حضرت‌رضا (ع) غلامی را دیدند که با دیگر غلامان آن حضرت مشغول کار بود. معلوم شد که آن غلام سیاه را به کارگری گرفته‌اند. امام به آن‌ها فرمودند: آیا مزد این کارگر را قبل از کار تعیین کرده‌اید؟ عرض کردند: به هر مزدی ما راضی باشیم، او هم راضی است. امام به‌شدت خشمگین شدند، چراکه مزد کارگر را تعیین نکرده بودند.»
آنچه در مهارت‌های امروزی در زمینه کسب‌وکار به ریسک‌پذیری معروف شده است، در بیانات روایی ما هم آمده است. جرئت و جسارت در تصمیم‌گیری، عاملی مهم برای رونق کسب‌وکار است و از جمله آداب کسب، به‌ویژه تجارت است. پیامبراکرم (ص) می‌فرمایند: «تاجر کم‌جرئت، از روزی محروم است و تاجر پرجرئت، روزی می‌یابد.»
کارکردن و کسب درآمد، از نظر اسلام اهمیتی فراوان دارد، اما حرص‌خوردن دراین‌زمینه از نظر اسلام بسیار مذموم و ناپسند است. حرص صفتی است که انسان را وامی‌دارد بیش از حد نیازش مال جمع کند. این صفت، مشهورترین صفت دنیاطلبان است. بی‌تردید، حرص صفتی است مهلک و کشنده که عمقش ناپیداست.
امام‌علی (ع) می‌فرمایند: «دو گرسنه هستند که هرگز سیر نمی‌شوند؛ طالب علم و طالب دنیا.» و باز از آن حضرت نقل است: «آزمند، در بند ذلت و خواری اسیر است.» ریشه حرص یا به علاقه شدید به دنیا برمی‌گردد یا بی‌اعتمادی به خدا، چون روزی دست خداوند است. اگر انسان به حضرت حق اعتقاد داشته باشد، دیگر حرص معنی ندارد. در قرآن کریم در سوره اسرا آیه ۳۰ می‌خوانیم: «همانا خداوند هرکه را بخواهد، روزی می‌دهد و بر هرکه بخواهد، تنگ می‌گیرد و خدا به بندگانش آگاه و بیناست.»
درباره شراکت و نحوه رفتار با شرکا، بسیار باید دقت کرد، زیرا غیر از درنظرگرفتن سود و زیان آن، این امر و انتخاب شریک، نتایج بسیاری بر زندگی انسان دارد. در تحف‌العقول می‌خوانیم: «اما حق شریک اینکه: اگر غایب باشد، کارش را بکنی و اگر حاضر است، با او برابر کار کنی و به‌نظر و رأی خود و بدون مشورت با او تصمیم نگیری و مالش را نگه داری و در آن کم یا بیش خیانت نکنی. زیرا به ما رسیده است که دست خدا بر سر هر دو شریک است تا وقتی که به‌هم خیانت نکنند.»
یکی‌دیگر از آداب کار این است که انسان تا می‌تواند باید کاری را که برعهده او گذاشته شده است، به بهترین شکل ممکن انجام دهد و در انجام کارش کوتاهی نکند. پیامبراکرم (ص) دراین‌زمینه می‌فرمایند: «خداوند، آن کارگری را دوست دارد که، چون کاری به وی محول شد، آن را نیکو انجام دهد.»
در بسیاری از مراکز فنی و دانشگاهی، حرفه‌ها و مهارت‌های زیادی آموزش داده می‌شود. به غیر از متون و کتب و مواد درسی که در دنیای کنونی در اختیار همه مردم قرار گرفته است، در زمینه مهارت‌های کسب‌وکار نیز رشته‌های مختلفی تأسیس شده‌اند. به غیر از این موارد، درباره احکام حلال و حرام نیز آموزش‌های بسیاری وجود دارد که می‌توانید از آن‌ها استفاده کنید. فراگیری احکام تجارت، انسان را از افتادن در ربا و غش و سایر محرمات معاملات، بازمی‌دارد.
امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «هرکسی که می‌خواهد تجارت و کاسبی کند، باید احکام دین را بیاموزد تا حلال و حرام را بشناسد و هرکس احکام دین را فرانگیرد و به تجارت بپردازد، به شبهات گرفتار آید.» اصبغ‌بن‌نباته می‌گوید: «از امام‌علی (ع) شنیدم که:ای اهل تجارت، اول با احکام شرعی تجارت آشنا شوید، بعد وارد معامله شوید؛ و ادامه می‌دهند که: به خدا سوگند، در بین مردم ربا پنهان‌تر از حرکت مورچگان بر سنگ سخت است.»