ابوالفضل حسن آبادی | شهرآرانیوز؛ مشروطه در مشهد، برخلاف بسیاری از شهر‌ها هیچ گاه به صورت کامل مستقر نمی‌شود و زد وخورد بین موافقان و مخالفان آن از هنگام مطرح شدنش در مشهد در سال ۱۳۲۴ قمری تا پیروزی کامل مشروطه طلبان در سال ۱۳۲۷ قمری ادامه می‌یابد. از این سال، ظاهرا مشروطه خواهان پیروز بودند.
اما بافت سنتی شهر مشهد و مخالفت برخی نیرو‌های مذهبی یا افراد سرشناس شهر، موجب می‌شود این مخالفت‌ها همچون آتش زیر خاکستر باشد و هرازگاهی، ناامنی‌هایی را در سطح شهر ایجاد کند. در واقع ریشه این نارضایتی‌ها موجب تحریک افراد در سطح شهر و به وجود آمدن وضعیتی می‌شودکه به بمباران حرم مطهر می‌انجامد.
این وضعیت را در سال ۱۳۲۹ قمری سه تن از مخالفان مشروطه رقم می‌زنند؛ نفر اول، طالب الحق است. دومی یوسف خان هراتی است که برای تحصیل جغرافیا و منطق به مشهد آمده و با هدف فرار از مجازات، در حرم بست می‌نشیند.
نفر سوم هم نایب علی اکبر حسنی از اهالی نوغان است که قبل از واقعه، تحرکاتی در مشهد علیه مشروطه خواهان انجام می‌داده است. با شروع این اعتراض‌ها از محرم ۱۳۳۰ قمری تا حادثه به توپ بستن حرم در دهم‌ربیع الثانی همان سال یعنی در طول سه ماه در مشهد، فضای نا آرامی حاکم است. معترضان و شورشیان در حرم مستقر شده اند و عملا تمام امور شهر در یک وضعیت بلاتکلیف بین روس‌ها و شورشیان تقسیم می‌شود.
درمجموع هیچ یک از متحصنان در حرم و افراد دولتی گمان نمی‌کرده‌اند چنین حادثه‌ای رخ دهد، اما روس‌ها در عصر ۹ ربیع الثانی ۱۳۳۰ قمری (۸فروردین ۱۲۹۱خورشیدی) پیش از ورود به حرم امام هشتم (ع)، توپ‌های خود را به سمت حرم شلیک کردند که علاوه بر تلفات جانی، خسارات زیادی را هم به بنا‌های روضه منوره وارد می‌کند.
در این گزارش به مناسبت فرا رسیدن سالروز توپ‌بندی حرم مطهر (بنا بر تقویم قمری) با استفاده از اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، خسارات واردشده به آستان قدس رضوی در این واقعه را بررسی کرده ایم.
تنها اسناد موجود درباره خسارات واردشده به حرم مطهر و اطراف آن، بعد از حمله روس ها، نُه برگ است که به مکاتبات هفت سال بعد و در یک بازه زمانی کوتاه (آذر تا اسفند ۱۲۹۷ خورشیدی) بین کارگزاری امورخارجه با تولیت آستان قدس و مسئول امور بهداشت مشهد با آستان قدس مربوط است.
جای تعجب است که در اسناد سال ۱۳۳۰ قمریِ آستانه، هیچ اشاره‌ای به این مسئله نشده است و فقط در یک سند مربوط به ۱۱ رمضان ۱۳۳۰ (سند شماره ۶۳۲۹۶) به خراب شدن بست‌ها و تعیین مجدد حدود آن، اشاره شده است.
یکی از سؤالاتی که درباره این اسناد مطرح می‌شود، این است که اولا چرا موضوع تعیین خسارت ناشی از حمله روس‌ها به حرم مطهر هفت سال بعد از این واقعه، مطرح شده و ثانیا علت عجله درباره تعیین خسارات چه بوده است؟
پاسخ این است که باتوجه به ضعف حکومت مرکزی و قدرت روس ها، موضوع خسارت عملا در زمان وقوع توپ بندی مطرح نشد، اما بعد از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی روسیه به دلیل ضعف حکومت مرکزی روسیه و تغییر خط مشی این حکومت، فرصتی برای مطرح شدن مجدد خسارات فراهم شد و سیدضیا، نخست وزیر وقت، در ۲۶ ژوئن ۱۹۱۹ با لغو قرارداد‌ها با روسیه، درخواست خسارت کرد که البته ثبات نداشتن حکومت مرکزی و قدرت گیری حکومت جدید روسیه، باعث شد موضوع گرفتن خسارات در حد نامه نگاری باقی بماند و با بسته شدن عهدنامه مودت در سال ۱۹۲۱ بین ایران و روسیه، عملا گرفتن خسارت مسکوت باقی ماند.
اولین سند این مجموعه، نامه‌ای ازسوی حاکم ایالت خراسان و سیستان در تاریخ ۱۳۳۷ قمری به متولی آستان قدس با قید فوریت درباره برآورد خسارات طی دو روز است.
در همان تاریخ، در ۱۰ ربیع الاول ۱۳۳۷، نامه‌ای نیز از کارگزاری مهام خارجه خراسان، مستقیم برای متولی آستان قدس فرستاده می‌شود. باتوجه به اینکه حکومت مرکزی نیز از طریق نماینده خود که استاندار خراسان بود، قبلا نامه ارسال کرده بود، می‌تواند نشان دهنده اهمیت موضوع باشد.
متولی آستان قدس در پاسخ به نامه‌های رسیده در ۱۱ ماه ربیع الاول، هم زمان به استاندار خراسان و کارگزاری مهام خارجه، پاسخ تقریبا یکسانی می‌دهد.
در این گزارش قید شده است که صورت تهیه شده به فوریت و تقریبی است. احتمالا به دلیل ضعف حکومت مرکزی بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۷ قمری، اقدامی درباره برآورد خسارات، انجام نگرفته و عجله درخواست کنندگان به همین علت بوده است. سند جالب دیگر، صورت کامل خسارات آستانه ازقبیل صدمه به اماکن متبرکه، لوازم و متعلقات آن است.
مشخص نیست چرا این سند به تاریخ جمادی الاول، دو ماه بعد از پاسخ نامه برآورد خسارات توسط متولی آستان قدس است و عنوان خاصی نیز ندارد تا مشخص شود در پاسخ به درخواست چه کسی بوده است. ظاهرا گزارشی است که سر فرصت، زیرمجموعه آن را تهیه کرده و برای متولی آستان قدس رضوی ارسال کرده است.
سه سند آخر هم مربوط به مکاتبات دکتر موسی خان، رئیس حفظ الصحه خراسان است. حکیم الدوله، نایب رئیس مجلس حفظ الصحه، از دکتر موسی خان خواسته است که تلفات جانی ناشی از حمله قشون روس در حوزه خود را برآورد کند و حتی به قراء (قریه) و قصبات نیز سفر کند.
در متن سند، به چهار سال قبل اشاره شده است که مشخص نیست منظور چیست؛ زیرا تاریخ سند مربوط به سال ۱۳۳۷ قمری است و بنا به احتساب چهار سال، واقعه باید سال ۱۳۳۳ قمری رخ داده باشد که اشتباه است.
شاید منظور، تا چهار سال قبل از نامه و زمان ورودوخروج روس‌ها از مشهد باشد. به هرترتیب دکتر موسی خان بر حسب نامه ای، از متولی آستان قدس درخواست برآورد تلفات جانی زمان بمباران حرم را می‌کند و متولی آستان قدس در پاسخ به آمار کشته شدگان، ضمن اشاره به ارسال پاسخ قبلی خود به استانداری و نمایندگی امورخارجه، جواب تکراری می‌دهد. این پایان کار است و دیگر از سرنوشت این نامه نگاری‌ها اطلاعی در دست نیست.
جناب مستطاب اجل آقای متولی باشی آستان قدس دام اقباله.
چون لازم است کلیه خساراتی که از طرف اجانب به آستان‌قدس وارد شده است، به فوریت تعیین و معلوم گردد، علی هذا می‌نویسم خسارات وارده را چه موقع بمبارانی صحن مقدس و چه خساراتی که به املاک و موقوفات آستانه مقدسه از اجانب رسیده است، در ظرف دو روز معلوم گردد، اطلاع دهید.
مقام محترم تولیت جلیله عظمی دام بقائه!
خواهشمند است غدغن فرمایند به فوریت صورتی از خسارات وارده بر آستانه مقدسه که به واسطه اقدامات روس‌ها به عمل آمده، نوشته به کارگزاری بفرستند با سایر صورت خسارات به وزارت خارجه فرستاده شود.
مقام منیع ایالت کبرای خراسان و سیستان دام شوکة:
تعلیقه مبارکه درخصوص خسارات وارده به آستان قدس زیارت شده به فوریت صورتی که به نظر شده در تمام آن‌ها ملاحظه اقل قیمت را نموده است؛ خصوصا در باب کاشی‌های قدیمه که از هشتصد سال قبل بوده و ساختن آن‌ها به کلی از امکان خارج است و به هیچ وجه نمی‌توان عوض آن‌ها را تهیه کرد و نیز جسارت می‌نماید که این خسارات راجع به خود آستانه مقدس والا از منسوبین آستانه مقدسه و بستگان و نیز از بازار‌های اطراف صحنین مقدسین و مسجد و تیمچه‌های اطراف بلکه از حجرات صحنین مقدسین که محل سکونت بوده است،
هرچه بوده، برده اند و خسارات فوق العاده وارد شده است که باید خود آن‌ها به صورت تقدیم نمایند؛ خصوصا به تیمچه‌های حکاکان و بازار زرگری و سایر، خیلی خسارت واردشده و تعطیل است. به عرض حضور مبارک می‌رساند.
مرقومه شریفه درخصوص خسارات وارده به آستان قدس، زیارت شد. به فوریت صورتی که به نظر بوده، نوشته شده در تمام آن‌ها ملاحظه اقل قیمت را نموده است؛ خصوصا در باب کاشی‌های قدیمه که از هشتصد سال قبل بوده و ساختن آن‌ها به کلی از امکان خارج است و به هیچ وجه نمی‌توان عوض آن‌ها را تهیه کرد و نیز عرض می‌شود که این خسارات راجع به خود آستانه مقدسه است،
والا از منسوبین آستانه مقدسه و بستگان و نیز از بازار‌های اطراف صحنین مقدسین و مسجد و تیمچه‌های اطراف بلکه از حجرات صحنین مقدسین که محل سکونت بوده است، هرچه بوده، برده اند و خسارات فوق العاده وارد شده است...
خرابی عمارات و صحنین مقدسین و ... ۱۳۰ هزار تومان
اشیای آستانه مقدسه که به سرقت برده اند، تقریبا ازقبیل جواهر سر طوق ضریح مطهر و جعبه نقره و قفل‌های طلا و نقره و شائرالباب: ۲۰ هزار تومان
اشیای کشیک خانه در باب‌ها در صحن قدیم و جدید و عصا‌های نقره و دسته جاروب‌های نقره و دوشاخه شاه عباسی کفشداری طلا و فرش کشیک خانه در باب ها. تقریبا: ۳ هزارتومان
اسباب آبدارخانه آستانه مقدسه ازقبیل وجه نقد و قالیچه و قالی و بعضی اسباب نقره و ورشو و غیره: ۱۰۰۰ تومان
اشیای متعلقه به آستانه مقدسه که در حجرات سرکشیکان عظام و خدام باشیان گرام و ملتزمین خدمات آستانه مقدسه بوده است و به سرقت برده اند: ۳ هزارتومان
اشیای ساعت بزرگ امین الملکی و خرابی وارده و ملزومات مستحفظ ساعت و پول نقد مشارالیه: ۱۵۰۰ تومان
اسباب کارخانه خادمی و زواری واقع در بست علیا و صحن مقدس جدید که به سرقت برده اند و خراب و تضییع شده است تقریبا: ۲ هزارتومان
شکست چراغ‌های حرم محترم و عمارات مبارکات از چراغ‌های برق و چهل چراغ‌های بلور:۵ هزارتومان
تنظیفات (نظافت) آستانه مقدسه و صحنین مقدسین و کتابخانه و خزانه که به جهت ورود قشون روس وارد شده: ۴ هزار تومان
تضییع خشت‌های کاشی معرق تاریخی قدیمی که از زمان سلطان سنجر بوده و به کلی خراب شده و به قیمت نمی‌شود بیرون آورد. تخمینا: ۳۰ هزار تومان
در املاک و موقوفات آستانه مقدسه آنچه خرابی وارد آورده اند از بابت الندشت و ... که حاصل را تماما چرانیده و دیوار باغ را خراب نموده و قنات را مسدود کرده اند: ۵ هزار تومان.
در این سند‌ها هزینه خرابی عمارت، صحن‌هاو گنبد مطهر، ۲۵۰ هزار تومان ذکر شده است.
همچنین سرقت اشیای آستانه مقدسه (ازقبیل جواهر سر طوق ضریح مطهر، جعبه‌های نقره و طلا، قفل‌های طلا و نقره، اسباب میان حرم محترم و طلا‌های در و جواهرات سر طوق مبارک که از زمرد، الماس، مروارید و یاقوت قیمتی بوده، ۲۰۰ هزار تومان و سرقت اشیای متعلق به حجرات سرکشیکان، خادم باشیان و ملتمزین را هم ۲۵ هزار تومان نوشته‌اند. خرابی ساعت ۵ هزار تومان و خسارت به کتابخانه و خزانه نیز ۱۵ هزارتومان تخمین زده شده است.
برآورد خسارت به خشت‌های کاشی نارنجی قدیمی متعلق به دوران سلطان سنجر نیز که گویا به کلی تخریب یا سرقت شده را هم حداقل ۲۰۵ هزار تومان قیمت زده‌اند.
در ادامه این سند، باقی خسارات این‌طور توضیح داده شده است:
اشیای کشیک خانه در باب‌ها در صحنین و...: ۳۰ هزار تومان.
اسباب آبدارخانه مبارکه: ۴۰ هزارتومان.
اسباب کارخانه خدامی و زواری: ۵۰ تومان.
شکست چراغ‌های حرم محترم و عمارات و غیره: ۳۰ هزارتومان. سرقت اشیای حجرات صحنین آستانه مقدسه: ۹۰ هزارتومان. سرقت از میان دو بست علیا و سفلی:۵۰۰ هزارتومان
خسارت به محصول رعیت و آستانه: ۲۰۰ هزارتومان.
در ادامه سند هم نوشته‌اند:این صورت اقل (حداقل) چیزی است که تخمین شده که اگر ملاحظه نایابی کاشی‌ها و آنتیک بودن آن‌ها بشود، لااقل هر خشتی متجاوز از هزار تومان قیمت خواهد داشت و هتک مقام مبارک را اگر ملاحظه نمایند، شاید قیمت آن‌ها از تمام دنیا زیادتر خواهد بود.
توضیحا این خسارات راجع به داخله آستان قدس است و خسارات مسجد جامع گوهرشاد، خارج است و علی‌حده صورت می‌دهند و خسارات کسبه بازارچه‌های اطراف صحنین مقدسین و خیابان علیا و سفلی و تیمچه‌های اطراف و مدارس متصله هم خارج [یک کلمه ناخوانا]شده است. به طور تخمین مسلما از دو [یک کلمه ناخوانا]متجاوز است.
آقای دکتر موسی خان!
لازم است راپورت جامع و دقیقی که از روی صحت و مطالعه تهیه شده باشد، درخصوص تلفات جانی که به واسطه قشون اجانب در مدت چهار سال قبل به اهالی حوزه مأموریت شما وارد آمده، هرچه زودتر به مرکز ارسال دارید تا به کمیسیون تعیین خسارات که از طرف دولت معین شده، داده شود. برای تهیه راپورت مزبور اگر اقدام شود، با تصدیق حکومت به بعضی قراء (قریه) و قصبات هم مسافرت نموده و تحقیقات محلی به عمل آورید.
مقام محترم حضرت تولیت عظمی دامت شوکته!
محترما خاطر مبارک مستحضر می‌دارد بر حسب تلگراف مجلس حفظ الصحه دولتی که لفا (به صورت زبانی) سواد آن را تقدیم نمودم، این جانب مأمور است که عده تلفات جانی که به واسطه قشون روس وارد شده، تعیین نماید.
مستدعی است امر فرمایید تا صورت صحیحی از عده تلفاتی که در موقع بمباران آستان قدس واقع شده است با تصدیق حضرت مستطاب عالی مرحمت نموده، به مرکز فرستاده شود.
آقای دکتر موسی خان دام جلاله!
مراسله شریفه نمره به انضمام سواد تلگراف مجلس محترم حفظ الصحه و اصل یافتن عده (تعداد) تلفات جانی که در موقع بمباران از طرف دولت متجاوز واقع شد: ... تصدیع می‌دهم که عده قتل آنچه در حرم محترم و صحنین مقدسین بود، چهل نفر بودند،
ولی کسانی که در خارج به قتل رسیده یا ضعف از قبیل زن و بچه که از ترس تلف شده یا طفل سقط کردند، از هزار نفر متجاوز است. البته خود جنابعالی بر حسب مأموریت که دارید، تخمینی از قراء و قصبات و ... خواهید نمود. به مقامات عالیه اطلاعات حاصله را خواهید داد.