به گزارش شهرآرانیوز وقتی مدارس جدید جای مکتب‌خانه‌ها را گرفتند، لزوم حضور افرادی که علم آموزاندن بلد باشند، نیز ضرورت پیدا کرد. تشکیل کلاس خاص در دارالفنون برای تدریس اصول تعلیم و افزایش سطح سواد معلمان در اوایل سال ۱۲۹۰ خورشیدی، نخستین اقدام برای تربیت معلم بود. پس از آن خارج‌رفته‌ها بودند که بر سکوی تدریس در مدرسه‌ها قامت راست کرده، معلمی کردند.
مسئله کمبود معلم در ایران تا اسفند ۱۳۱۲ حل نشد. در این تاریخ، یکی از قوانین مهم و اثرگذار برای تأمین آموزگاران و دبیران مدارس جدید در مجلس به تصویب رسید تا مسیر روشنی پیش‌روی افرادی قرار بگیرد که به تعلیم و تربیت علاقه دارند؛ طبق این قانون، پنج دانشسرای مقدماتی در کل کشور و یک دانشسرای عالی در تهران دایر می‌شد.
در ادامه این راه، مشهد در حلقه اول تأسیس دانش‌سرا قرار گرفت و جزو نخستین شهر‌هایی بود که صاحب فضایی برای تربیت مدرس شد. به بهانه تأسیس نخستین مرکز تربیت‌معلم مشهد، به‌سراغ تاریخچه این مراکزرفته‌ایم و از روز‌هایی گفته‌ایم که کمبود معلم یکی از مشکلات اساسی مراکز آموزشی جدید بود؛ مشکلی که البته همچنان ادامه دارد.
نخستین خبری که در مطبوعات مشهد درباره تأسیس دانش‌سرا به چاپ رسیده است، از افتتاح دانشسرای شبانه در دبیرستان شاهرضا اطلاع می‌دهد. روزنامه «آزادی» در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۱۳ خورشیدی درباره افتتاح دانشسرای شبانه مشهد می‌نویسد: «از روز چهارشنبه ۱۹اردیبهشت، در دبیرستان شاهرضا، دایر و هفته‌ای چهار شب، شب‌های شنبه، یکشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه از ساعت ۵:۳۰ بعدازظهر شروع به تدریس می‌شود».
۱۰ اردیبهشت، اداره ایالتی معارف و اوقاف خراسان، نامه‌ای برای تولیت آستان قدس می‌فرستد که خبر از تأسیس دانشسرای شبانه برای عموم آموزگاران می‌دهد؛ البته، چون تعداد این معلمان زیاد است، جای مناسبی را نمی‌توانند برای برگزاری کلاس پیدا کنند و از دبیرستان شاهرضا که زیر نظر آستان قدس اداره می‌شود، می‌خواهند که برای مدتی از سالن‌های این دبیرستان استفاده کنند. این کلاس پس از ساعت مدرسه دانش‌آموزان برگزار می‌شود.
هفت روز بعد، «بیرجندی» به‌سمت مدیریت انتخاب می‌شود و «دبیری» بر صندلی استادی دانشسرای شبانه می‌نشیند؛ البته این انتخاب با اعتراض‌هایی روبه‌رو می‌شود که در شرح تلگراف‌های بعدی، می‌توان آن را ردیابی کرد و بیان آن‌ها، ما را از موضوع اصلی دور می‌کند. به‌نظر می‌رسد پیش از تشکیل دانش‌سرا برای دانش‌آموزان، برگزاری این کلاس شبانه برای معلمان، نخستین ردپای تأسیس دانش‌سرا در مشهد باشد.
قانون اجازه تأسیس دانش‌سرا‌های مقدماتی و عالی در ۱۹ اسفند به تصویب می‌رسد و طی آن، دولت مکلف می‌شود از اول فروردین ۱۳۱۳ تا پنج سال بعد، ۲۵ باب دانشسرای مقدماتی و یک باب دانشسرای دخترانه در تهران و دیگر ولایات احداث کند. طبق این قانون در نخستین سال، پنج دانشسرای مقدماتی در تهران و شهر‌های دیگر کشور تأسیس می‌شود و سال بعد نیز دانش‌سرا‌های دخترانه پا می‌گیرد.
این واحد‌های آموزشی، شبانه‌روزی و رایگان هستند و هدف اصلی‌شان، این است که برای دبستان‌ها آموزگار تربیت کنند و شرط اصلی حضور در آن‌ها، گذراندن دوره سه‌ساله اول متوسطه است. طبق این قانون، داوطلبان دو سال تحت آموزش قرار می‌گیرند و پس از فراغت از تحصیل، می‌توانند با مدرک دیپلم کامل متوسطه، سر کلاس درس بروند.
محصلان دانش‌سرا‌ها تعهد کتبی می‌دهند که پس از پایان تحصیل با دریافت مقرری در مدارس معلم شوند و در سال ابتدایی، خدمت آزمایشی است و پس از عبور از این مرحله می‌توانند به‌عنوان معلم، مدیر، ناظم و بازرس انتخاب شوند. در ماده نهم این قانون، پیش‌بینی شده است که هریک از دانش‌سرا‌ها یک دبستان ضمیمه داشته باشد تا محصلان سال دوم مدرسه، تدریس آن را عهده‌دار شوند.
دبستان‌های ضمیمه با یاری مدیر و آموزگاران مجرب و با مشورت رئیس دانش‌سرا اداره می‌شوند. در ماده دهم و یازدهم درمورد تدریس در دبستان ضمیمه آمده است: «هر دانش‌آموز سال دوم دانش‌سرا باید حداقل چهل نیمه‌روز تدریس نماید». این قانون و شرایط، به مشهد هم ابلاغ می‌شود تا دانشسرای مقدماتی پسران در شهر مشهد برای نخستین‌بار این قوانین را اجرا کند.
نخستین دانش‌سرایی که برای دانش‌آموزان ساخته می‌شود، به مهر سال ۱۳۱۳ برمی‌گردد. در ۷ مهر این سال، روزنامه آزادی نوشته است: «طبق اطلاع واصله از طرف وزارت معارف، دستور افتتاح دانشسرای مقدماتی برای تهیه آموزگاران به معارف خراسان واصل شده است».
طبق آگهی بعدی روزنامه که برای جذب محصل به چاپ رسیده است، حدود سی محصل طبق مقررات اعلامی پذیرفته می‌شوند. تابعیت ایران، تصدیق سه‌ساله متوسطه، تصدیق حسن اخلاق از دبیرستان محل تحصیل، سن بین شانزده تا بیست سال و صحت مزاج کامل، جزو شروط افراد داوطلب است. دوره تحصیلات دانش‌سرا دو سال است که در آن مدت، ماهی هشتاد ریال، کمک‌خرج، همراه چای و ناهار برایشان درنظر می‌گیرند.
آموزگارانی که با دیپلم دانش‌سرا سر کار می‌روند، همه مزایای دیپلم کامل متوسطه را دارند و ماهی ۳۴۰ ریال دریافت می‌کنند. افراد داوطلب تا ۲۵ مهر برای ثبت‌نام وقت دارند تا همراه ورقه هویت و سه قطعه عکس و مدارک تحصیلی به اداره معارف مراجعه کنند و درصورتی‌که تعداد داوطلبان بیش از سی نفر شود، با برگزاری آزمون یا از روی معدلِ نمرات، انتخاب خواهند شد. ثبت‌نام و انتخاب این افراد دو هفته‌ای طول می‌کشد و در ۱۲ آبان، سی شاگرد این مرکز در جشن افتتاحیه آن شرکت می‌کنند و ۱۶ آبان به سر کلاس‌های درس می‌روند.
حسن ذوقی، رئیس معارف‌واوقاف و صنایع مستظرفه خراسان، در آیین بازگشایی کلاس‌ها شرکت می‌کند. سالنامه «تمدن» درباره وضعیت شاگردان دانش‌سرا چنین می‌نویسد: «نظر به اینکه اغلب شاگردان دانش‌سرا هنگام ورود به مدرسه در بعضی قسمت‌ها ضعیف بوده‌اند، لذا حتی‌الامکان سعی شده است نواقص آن‌ها در دروس رفع شود.
درنتیجه این ملاحظات، غالب نواقص مرتفع گردیده است و ازطرف اولیای دانش‌سرا مراقبت می‌شود که دروس تا جای ممکن، مطابق اصول فنی علم تربیت تدریس شود؛ مخصوصا به تربیت قوه بیان و پرورش روح انتقاد در شاگرد، اهمیت خاص داده شده، قسمت مهمی از دروس، بیشتر عملی و با تمرین است».
البته در پایان سال تحصیلی که مقارن با تیرماه سال ۱۳۱۴ است، از میان ۲۸ داوطلبی که این سال را به پایان می‌رسانند، فقط چهار نفر پذیرفته می‌شوند. دانش‌آموختگان پس از فراغت از دو سال تحصیلی، با رتبه آموزگاری به استخدام آموزش‌وپرورش درمی‌آیند و برای هردو سال ترفیع می‌گیرند و درصورت موفقیت در کار، این ترفیع تا شش سال ادامه پیدا می‌کند. آن‌ها سپس رتبه ۳ آموزگاری و درصورت حسن خدمت بیشتر، سالی یک رتبه مجدد دریافت می‌کنند.
آنان می‌توانند تا رتبه ۱۰ آموزگاری پیش بروند و این رتبه فقط مخصوص دانش‌آموختگان دانشسرای مقدماتی است. امتیاز دیگری هم برای این گروه درنظر می‌گیرند و آن، پذیرش آن‌ها در دانشسرای عالی است و اگر درجه لیسانس را از این واحد آموزشی بگیرند، می‌توانند به‌عنوان دبیر تدریس کنند. آموزگاران با گذر از سه سال خدمت نیز می‌توانند به دانشسرای عالی بروند و به خدمت دبیری مشغول شوند. محمد شهرستانی، از دانش‌آموختگان دانشسرای مشهد، جزو افرادی بوده است که از این امتیاز استفاده می‌کند و در سال‌های بعد به مدیرکلی استان هم می‌رسد.
نخستین محلی که برای دانشسرای مقدماتی پسران پیش‌بینی می‌شود، یک خانه اجاره‌ای در نزدیکی باغ نادری است. در کتاب «تاریخ تربیت‌معلم در ایران-استان خراسان‌رضوی» نوشته شده است: «در این دانش‌سرا، اندکی بعد درکنار بیمارستان آمریکایی‌ها، ساختمانی به این منظور ساخته و افتتاح گردید». بیمارستان آمریکایی‌ها در محدوده باغ نادری قرار داشت و اکنون اثری از آن باقی نیست.
در جراید می‌توان آثار این جابه‌جایی را به شکل دیگری یافت. روزنامه «آفتاب‌شرق» در ۳ مهر ۱۳۱۶ این‌گونه می‌نویسد: «معامله عمارت مدرسه آمریکایی‌ها که از چندی قبل اداره معارف ایالتی مشغول مذاکره خریداری آن جهت دانشسرای مقدماتی پسرانه مشهد شده بود، خاتمه یافته و از امروز رسما مفتوح شده است».
البته پیش از این، برنامه‌های دیگری هم به‌منظور یافتن یک محل مناسب برای دانشسرای پسران در جریان است. متصدیان معارف خراسان از نایب‌تولیه آستان قدس، درخواست ۱۰ هزار گز زمین از اراضی الندشت را می‌کنند تا ساختمان دانش‌سرا در آن ساخته شود. نایب‌التولیه با این موضوع موافقت می‌کند و آستان قدس، کار مطالعه اولیه ساخت این سازه در زمین‌های الندشت را به مهندس طاهرزاده‌بهزاد واگذار می‌کند.
در همین ایام، مکاتبه‌ای هم با دربار انجام می‌شود تا مجوز زمین گرفته شود و پاسخ آن به بعد از سفر شاه موکول می‌شود؛ البته به‌دلایلی که روشن نیست، این اراضی به اداره معارف واگذار نمی‌شود و این اداره باتوجه‌به تأمین اعتبار ساختمان دانش‌سرا در همان زمین‌های نزدیک به باغ نادری، اقدام به ساخت دانش‌سرا می‌کند.
ساختمان دانش‌سرا اکنون هم در حاشیه خیابان عشرت‌آباد بر‌قرار است و ما آن را با نام هنرستان جلیل نصیرزاده می‌شناسیم. دکتر علی شریعتی یکی از دانش‌آموختگان همین دانش‌سرا در دهه ۳۰ است.
هم‌زمان با افتتاح دانش‌سرا در مشهد، علی‌اکبر فیاض به‌عنوان رئیس انتخاب می‌شود و پس از او علی‌اکبر شهابی و ابوتراب رازانی به ریاست این مؤسسه می‌رسند. در ۲۷ شهریور ۱۳۱۵ روزنامه «آزادی» در این‌باره می‌نویسد: «آقای علی‌اکبر شهابی، دبیر فاضل ادبیات دانش‌سرا و دبیرستان‌های مشهد، به‌جای آقای فیاض به ریاست دانشسرای مقدماتی مشهد انتخاب و چند روز پیش، از مرکز، مراجعت [کردند]و در دانش‌سرا مشغول کار شدند».
چند ماهی بیشتر طول نمی‌کشد که خبر دیگری منتشر می‌شود و از تغییر دوباره رئیس دانش‌سرا خبر می‌دهد: «موافق خبر واصله، آقای رازانی‌بروجردی که اخیرا از مرکز وارد شده، به ریاست دانشسرای مقدماتی مشهد، انتخاب و آقای علی‌اکبر شهابی، رئیس سابق دانش‌سرا، برای شغل مهم‌تری درنظر گرفته شدند».
از میان افرادی که برای ریاست دانش‌سرا انتخاب می‌شدند، می‌توان به اهمیت این جایگاه پی برد. علی‌اکبر شهابی و رازانی سوابق علمی و تحصیلی ممتازی داشتند. در سال تحصیلی ۱۳۱۸-۱۳۱۷ مشایخی و در سال ۱۳۱۹-۱۳۱۸ همایونی و در سال ۱۳۲۱ جواد کیانی بر این صندلی تکیه می‌زنند. سال ۱۳۲۴ نیز مرحوم قدوسی، ریاست این نهاد علمی را برعهده می‌گیرد و پس از او محمدتقی شیخ‌الاسلامی به‌عنوان رئیس دانش‌سرا انتخاب می‌شود و تا دهه ۴۰ بر این مسند می‌نشیند.
دانشسرای مقدماتی مشهد که پس از تأسیس دانشسرای مقدماتی دختران، نام پسران نیز به آن اضافه شد تا زمانی که دانشسرای راهنمایی تحصیلی مشهد در سال ۱۳۴۸ تأسیس شد، به کار خودش ادامه داد و پس از آن منحل شد.