حسین نخعی‌شریف | شهرآرانیوز، ۸ بهمن امسال، گزارشی در همین صفحه چاپ شد که در آن به چگونگی تشکیل اولین باشگاه‌های ورزشی مشهد اشاره کرده بودیم؛ جایی که کلوپ‌های خیام، فردوسی و ورزندگان بین سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۵ تأسیس شدند و با جذب جوانان، به آموزش و ترویج ورزش رو آوردند. در همین سال‌ها، یکی دیگر از ارکان رشد و توسعه ورزش، مدارس بودند که قرار است در بخش دوم گزارش «مرور تاریخ ورزش در مشهد»، درباره آن‌ها بگوییم.
اولین مدرسه دولتی مشهد سال ۱۲۹۶ خورشیدی تأسیس شد و تا قبل از اجباری شدن ورزش فقط در یک مدرسه به‌صورت محدود، ژیمناستیک و حرکات نمایشی اجرا می‌شد. روزنامه آزادی ۳ آذر ۱۳۰۴ خورشیدی می‌نویسد: «.. محصلین و نوباوگان عزیز به فرمان آقای مسعودی، مدیر و مشوق محترم، شروع به عملیات ورزشی و حرکات ژیمناستیکی نمودند.
خیلی متأسفیم که وزارت معارف و مدیران مدارس ما، قدر ورزش را که مهم‌ترین وسایل تربیت و نمو روح و جسم است، ندانسته و تاکنون درصدد تعمیم آن در مدارس برنیامده‌اند. همچنین خیلی خوشحالیم که تنها آقای میرسید علیخان، ازمیان تمام مدیران و ناظمین مدارس خراسان، به وظیفه وجدانی خود پی برده و بدون تشویق هیچ مقامی، به قدری شخصا در تربیت قوای روحانی و جسمانی اطفال و محصلین که عهده‌دار تربیت آن‌ها می‌باشند، کوشیده‌اند که یک‌مرتبه چنین نمایش جالب دقت و شایان تمجید به ما می‌دهند.
به‌طوری‌که آقای ملک‌زاده رئیس معارف، وعده می‌دهند، امیدواریم به‌زودی ورزش جزو مهم‌ترین تکالیف اطفال در مدارس خراسان بشود که تنها راه رستگاری همین است و بس».
سال بعد، اوضاع کمی بهتر می‌شود و باتوجه‌به علاقه محمد ملک‌زاده، رئیس اداره معارف استان، چند مدرسه دیگر هم به ورزش دانش‌آموزان بها می‌دهند. خبرنگار روزنامه آزادی، ۱۶ تیر ۱۳۰۵ می‌نویسد: «بر اثر دعوتی که از طرف اداره معارف خراسان شده، ساعت ۵ بعدازظهر روز شنبه ۲۹ خرداد، برای دیدن نمایشات ورزشی محصلین مدرسه دولتی احمدی به مدرسه مذکور رفتم.
پس از حضور مدعوین که عبارت بودند از مدیران محترم جراید، رؤسای ادارات، تجار، کسبه، اولیای اطفال و غیره، یک عده از شاگردان مدرسه که قریب صد نفر و با لباس‌های مخصوص ژیمناستیک بودند، انواع‌واقسام نمایشات با پارالل و بارفیکس داده و در تمام قسمت‌ها با کمال خوبی و مهارت ازعهده برآمدند». این دو خبر نشان می‌دهد که ورزش مدارس تا سال ۱۳۰۵ مختص رشته ژیمناستیک بوده که آن‌هم در تعداد محدودی از مدارس، انجام می‌شده است.
با ابلاغ مجلس شورای ملی در ۱۴ شهریور ۱۳۰۶ و الزام مدارس به ورزش، گام مهمی در مسیر توسعه و گسترش ورزش برداشته شد؛ آن‌چنان که از سال تحصیلی ۱۳۰۷-۱۳۰۶ شاهد اقدامات مؤثری در این زمینه هستیم. اولین اقدام، اختصاص دو ساعت در هفته به آموزش ورزش بود که البته باتوجه‌به نبودن معلمان ورزش در مدارس، این کار بیشتر به اجرای فعالیت‌های ورزشی محدود شد و معمولا ناظم یا مدیر هر مدرسه، براساس میزان علاقه، این مهم را برعهده می‌گرفتند.
اداره معارف هم البته بی‌کار نماند و با جذب افراد علاقه‌مند و تکثیر جزوات آموزشی محدودی که دراختیار داشت، در این راه قدم برداشت. مدیران کلوپ‌های فردوسی و ورزندگان نیز مردانه پای کار آمدند و هرچه در چنته داشتند، دراختیار ورزش مدارس گذاشتند. این چنین بود که سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ بیشتر به بسترسازی، آماده‌سازی و آموزش حرکات ورزشی سپری شد.
اولین مسابقه‌ای که دانش‌آموزان مشهدی به‌صورت مستقل در آن شرکت می‌کنند، دیدار دوستانه‌ای است که جمعه ۳۰ فروردین ۱۳۰۸ خورشیدی، میان دو تیم فوتبال «دبیرستان دانش» و «کلوپ ورزندگان» در زمین لشکر برگزار و با تک‌گل منوچهر‌مهران، به سود محصلان تمام می‌شود؛ دیداری که سرلشکر جهانبانی، فرمانده لشکر شرق، و ملک‌زاده، رئیس اداره معارف، برای برگزاری آن تلاش فراوانی کردند؛ البته ناگفته نماند که پنج نفر از بازیکنان دبیرستان، عضو کلوپ فردوسی بودند تا مشخص شود که تعداد ورزشکاران در این سال چقدر کم و محدود بوده است.
بعد از این تجربه موفق، در آبان ۱۳۰۸ مسابقه والیبالی میان دانش‌آموزان مدارس برگزار می‌شود که مردم نیز به‌عنوان تماشاگر برای دیدن آن دعوت می‌شوند. آفتاب‌شرق ۴ آبان ۱۳۰۸ در این‌باره می‌نویسد: «عصر جمعه، مسابقه ورزش والیبال بین اطفال مدرسه فردوسی و شاگردان مدرسه متوسطه به عمل خواهد آمد تا گوی سبقت، نصیب کدام طرف شود».
همچنین روزنامه آزادی ۶ آبان همین سال خبر می‌دهد: «ساعت ۹ صبح روز جمعه، چون بین محصلین مدرسه متوسطه و محصلین مدرسه دولتی فردوسی، مسابقه والیبال و سایر اقسام ورزش به عمل می‌آمد، از یک عده محترمین دعوت [شد]و در همان موقع، مسابقه شروع [شد]و تا نیم‌ساعت به ظهر ادامه داشت. پیشرفت محصلین مدارس در اقسام ورزش، خیلی جلب توجه [کرد]و قدردانی مدعوین را واقع گردید».
برگزاری مسابقه والیبال بین دو تیم انجمن فردوسی و معلمین مدارس در ۲۵ آبان ۱۳۰۸ نیز موضوعی است که تبلیغ فراوانی برای آن می‌شود و با حضور مقامات لشکری و شهری و بیش از هزار نفر علاقه‌مند به سرانجام می‌رسد. روزنامه بهار، ۲۷ آبان ۱۳۰۸ در این‌باره می‌نویسد:
«مدت مسابقه چهل دقیقه قبلا تعیین شده بود. پس از اتمام مدت بازی، آقای مؤیدزاده، معلم ورزش مدارس مشهد که به‌سمت رفری (داور) انتخاب شده بودند، به وسیله سوت، ختم بازی را اعلام داشته و به‌نسبت بیست در مقابل هجده، به نفع تیم انجمن فردوسی تمام شد. آقایان حضار با کف زدن و هورا کشیدن، مجلس را خاتمه دادند». ناگفته نماند که روزنامه آزادی، این دیدار را بین دو تیم محصلین (به‌جای معلمین) فردوسی ذکر کرده است.
در ادامه مؤیدزاده، رئیس معلمان ورزش خراسان، برای استفاده از تجارب مرکزنشینان، مرداد ۱۳۰۹ در سفری به تهران ضمن ملاقات با مدیران فرادستش، با چند کلوپ ورزشی مذاکره کرده، رضایت آنان را برای اعزام تیمی بیست‌نفره به مشهد، متشکل از والیبال و فوتبال، در آبان جلب می‌کند که البته از تحقق آن خبری در جراید نیافتیم.
۲۵ شهریور همین سال نیز باتوجه‌به الزام مدارس به برگزاری مسابقات ورزشی، تعدادی از معلمان و مدیران مدارس در حضور رئیس اداره معارف استان به بحث و تبادل‌نظر درباره رشد و توسعه ورزش می‌پردازند که به پیشنهاد تشکیل کلوپی برای فوتبال و والیبال (باتوجه‌به علاقه‌مندی دانش‌آموزان) و ایجاد زمین در دبیرستان دانش می‌انجامد. برای به نتیجه رساندن مصوبات جلسه نیز هیئت‌مدیره‌ای به ریاست محمد ملک‌زاده (رئیس اداره معارف) و با عضویت آقایان مؤیدزاده، زوار، حکمی، قدوسی، محبی و دولتی تشکیل می‌شود.
با تأسیس دبیرستان‌های شاهرضا و ابن‌یمین و افزایش دبیرستان‌های مشهد به سه مرکز، پای رقابت و مسابقه دانش‌آموزان به میان باز می‌شود. چنان‌که گفتیم، سال ۱۳۰۹ خورشیدی، مدارس ملزم به شرکت در مسابقات ورزشی شدند، لذا برای شناسایی استعداد‌ها و همچنین توسعه ورزش، به برگزاری مسابقات داخلی اهتمام ورزیدند و مسابقات را با حضور خانواده دانش‌آموزان برگزار کردند؛ اقدام شایسته‌ای که تا سال‌ها در آموزشگاه‌ها پایدار ماند. ابلاغیه وزارت معارف هم مزید بر علت شد تا مدارس برای معرفی تیم منتخب، اقدام به برگزاری مسابقات درون‌کلاسی کنند.
طبق گزارش‌های مکتوب، هرچند سال ۱۳۰۷ شاهد تشکیل تیم فوتبال دبیرستان دانش هستیم، اولین تشکیلات ورزشی مدارس را یک سال بعد از آن، دبیرستان شاهرضا در رشته فوتبال بنا می‌نهد و یک سال به جذب داوطلب و سپس آموزش این رشته می‌پردازد، به‌گونه‌ای‌که این دبیرستان، سال تحصیلی ۱۳۱۰-۱۳۰۹ به ازای هر هفت کلاس خود، یک تیم فوتبال دارد.
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی نیز علاوه‌بر این هفت تیم و یک تیم متشکل از دبیران داشته است، البته اولین مسابقات بین‌کلاسی فوتبال سال ۱۳۰۹ خورشیدی برگزار می‌شود و اسدی، نایب‌التولیه آستان‌قدس، چهارده جفت کفش ورزشی به بازیکنان هدیه می‌دهد که باتوجه‌به اینکه ورزشکاران از داشتن هرگونه لوازم ورزشی محروم بودند، جایزه بسیار ارزشمندی بوده است. این مسابقات هر سال تحصیلی در دو نوبت برگزار می‌شد که به آن، مسابقات بهاره و پاییزه گفته می‌شد.
دبیرستان دانش همچنین در سال ۱۳۰۹ برای اولین‌بار در استان به آموزش بسکتبال پرداخت تا این رشته جذاب را نیز به سبد ورزش مدارس اضافه کند. یک سال بعد، مسابقات بین‌کلاسی بسکتبال نیز برگزار شد، درحالی‌که این رشته هنوز در مدارس دیگر ناشناخته بود.
آموزش والیبال و دوومیدانی شامل دو‌های سرعت ۱۰۰، ۲۰۰، ۴۰۰ و ۱۰۰۰ متر، پرش طول، پرتاب نیزه و پرتاب وزنه که آن زمان نیزه‌پرانی و گلوله‌پرانی نامیده می‌شدند، نیز از سال ۱۳۰۹ در مدارس آغاز شد، اما دو سالی طول کشید تا دانش‌آموزان، آموزش‌های لازم را فراگرفتند و مسابقات بین‌کلاسی این رشته‌ها از سال تحصیلی ۱۳۱۲-۱۳۱۱ پا گرفت.
در ادامه، تنیس، بوکس، شنا و کشتی نیز از سال ۱۳۰۹ وارد چرخه آموزش دبیرستان‌های پسرانه مشهد شد، اما نبود زمین و امکانات مناسب در مدارس، مانع رشد و گسترش آن‌ها شد، به‌طوری‌که دانش‌آموزان برای شنا ناچار بودند به بند طرق در دوفرسخی شهر بروند که این اقدام در روز‌های جمعه، فصل بهار و تابستان، انجام می‌شد. برای تنیس نیز دانش‌آموزان به زمین کلوپ فردوسی یا مدرسه آمریکایی مراجعه می‌کردند. کشتی و بوکس هم بیشتر حالت نمایشی داشت که در مراسم رسمی اجرا می‌شد.
با انتقال دبیرستان شاهرضا به ساختمان جدیدش (دبیرستان شریعتی فعلی) و ایجاد زمین هاکی و بیس‌بال در این دبیرستان، این دو رشته نیز از سال تحصیلی ۱۲-۱۳۱۱ جزو رشته‌های ورزشی قرار می‌گیرند، اما به‌دلیل نبود زمین مناسب در سایر مدارس، زیاد به آن‌ها توجه نمی‌شود. مسابقات تفریحی نظیر بوکس چشم‌بسته و سواره (سوار شدن بر روی شانه فردی دیگر و مشت‌زنی به طرف مقابل)، دو با گونی (کیسه)، طناب‌کشی و دویدن با خوردن لیموناد و نان سوخاری، نیز در این سال‌ها مرسوم بود.
ورزشکاران کلوپ ورزشی دبیرستان شاهرضا نیز در سال ۱۳۱۰ ماهیانه سه ریال حق عضویت پرداخت می‌کردند که باتوجه‌به قراین، مشابه این اقدام در دبیرستان دانش و سپس ابن‌یمین نیز انجام می‌شده است؛ رویه‌ای که در سال‌های بعد نیز استمرار یافت.
با شروع سال تحصیلی ۱۳۱۰-۱۳۰۹ علاوه‌بر مسابقات داخلی بین کلاس‌های دبیرستان، سه دیدار والیبال فرامدرسه‌ای نیز برگزار شد؛ یکی میان کلوپ فردوسی و مدرسه ادب که برتری با محصلان بود. دومی، دیدار کلوپ خیام با معلمان مدارس بود که پیروزی نصیب معلمان شد و سومین دیدار نیز میان محصلان و معلمان برگزار شد که با جرزنی معلمان همراه بود.
خبر روزنامه بهار در ۲۹ مهر ۱۳۰۹ در این‌باره چنین است: «چون بنا بود در روز پنجشنبه عصر، مسابقه والیبال بین کلوپ معلمین و مدرسه فردوسی داده شود، عده کثیری برای تماشا به محل مسابقه (مدرسه فردوسی) حاضر شده بودند. آقایان معلمین به عذر اینکه میدان مسطح نیست، از دادن مسابقه استنکاف نمودند و میکس بازی کردند. درعوض، شاگردان مدرسه فردوسی، عملیات ورزشی جالب توجهی نموده و حضار را به خواندن سرود محظوظ نمودند.
آقای داوودی، نماینده اوقاف خراسان، در خاتمه، شاگردان مدرسه فردوسی را تشویق [کردند]و عقیده داشتند که امروز معلمین نباید به این ایراد، از دادن مسابقه استنکاف نمایند. اگر میدان مسطح نبود، برای طرفین بود». در سال ۱۳۱۰ نیز مسابقه فوتبالی بین دو تیم دبیرستان دانش و کلوپ خیام برگزار می‌شود. آقایان علی‌نقی‌خان پرتوی، منوچهرمیرزا شهپور (مهران)، محمود مؤیدزاده و ناصرقلی‌خان رفیعا نیز در این سال‌ها در سمت معلم ورزش دبیرستان‌های دانش و شاهرضا نقش آفریده‌اند که باید از آنان به‌عنوان بنیان‌گذاران ورزش مدارس خراسان یاد کرد.