آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ معمولا برای تغییروتحول در زندگی‌مان یا تضمین سلامتی و طول عمر و افزایش رزق‌وروزی خود، به‌دنبال راه‌های سخت و طولانی و بی‌نتیجه می‌رویم، درحالی‌که با کمی بررسی در آموزه‌های دینی، میان‌بر‌هایی پیدا می‌کنیم که به‌اصطلاح ره صدساله با آن‌ها یک‌شبه طی می‌شود؛ مثل احسان و نیکوکاری که در ظاهر یک عمل است، اما در باطن خود، دنیایی از خیر را به‌همراه دارد و چه اتفاقات خوبی که در سایه آن نمی‌افتد. در این‌باره با حجت‌الاسلام‌والمسلمین وحید نجف‌زاده، استاد جامعه‌المصطفی‌العالمیه و استاد تفسیر مجتمع آموزشی‌پژوهشی ائمه‌اطهار (ع)، گفتگو کرده‌ایم.
اسلام برای خیررسانی و نیکوکاری، اهمیت بسیار قائل است و قرآن کریم، مکرر درکنار عبادت فردی بر عبادات اجتماعی تأکید می‌کند، لذا در هیچ جای قرآن کریم موضوع اقامه نماز مطرح نشده، مگر آنکه بلافاصله به اعطای زکات هم سفارش شده است؛ یعنی اگر نماز را مصداق کامل عبادات فردی بدانیم، دادن زکات برترین عبادت اجتماعی محسوب می‌شود؛ البته منظور از زکات، احسان و نیکی به‌طور عام است نه صرفا پرداختی که براساس احکام بر ۹ نمونه از دارایی تعلق می‌گیرد.
نیکوکاری و احسان را در مسائل مالی خلاصه و محدود نکنیم؛ از مصادیق احسان، اخلاق نیکو و لبخند زدن است. امام‌باقر (ع) فرمودند: «تبسم بر صورت برادر، حسنه است». همین رفتار نیکو در مواجهه با دیگران، حال آن‌ها را خوب می‌کند. گاهی گوش شنوا داشتن برای شنیدن حرف‌ها و درددل کردن، حکم صدقه را دارد.
از دیگر مصادیق غیرمالی نیکوکاری و احسان در حق دیگران، جهاد تبیین و روشنگری و رفع مشکلات معرفتی مردم است. چه بسیار آن‌هایی که فقر معرفتی دارند و باید سؤالات و شبهه‌هایشان پاسخ داده شود، لذا باید طلاب، دانشجویان و جوانان مؤمن و بزرگان و استادان، تبیین و روشنگری و این فریضه را احیا کنند که این از مصادیق مهم خیررسانی و احسان در حق دیگران است.
گاهی‌اوقات لازم نیست کمک مالی شود یا شاید امکان آن وجود نداشته نباشد، اما راه‌های دیگری هم هست تا جزو نیکوکاران شویم. براساس روایات، از مصادیق خدمت و نیکی به فقرا، خدمت و تسلای محبتی است. روایت داریم حضرت عیسی (ع) را خداوند به مهربانی سفارش کرد؛ «ای عیسی! خود را با دینداری و مهر به مسکینان، بیارای» (کافی، ج۸، ص ۱۳۵). امام‌سجاد (ع) نیز در دعای سی‌ام صحیفه‌سجادیه بیان می‌کنند: «خدایا! همنشینی با فقرا را محبوب من گردان و مرا با صبر در این همنشینی، یاری کن!».
این‌طور نیست که فکر کنیم ما نیکی می‌کنیم و دیگری بهره می‌برد و تمام! نیکی ابتدا برای خود شخص نیکوکار اثرگذار است و خیر دنیا را همراه آدمی می‌کند. امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «خداوند بر دو نفر، هر روز به احسانشان می‌افزاید: فردی که از گناهش توبه می‌کند و فردی که هر روز بر احسان خود می‌افزاید». اثر دیگر نیکوکاری، محبوبیت و جذب دل‌هاست. نیکوکاری، انسان را از لغزش بازمی‌دارد و خانه را پربرکت می‌کند و بر رزق و آبادی شهر‌ها و طول عمر اضافه می‌کند. در روایت آمده است: «هر کار نیکی، صدقه است و اگر فردی به کار خیر راهنمایی کرد، گویی آن کار را انجام داده است». (کافی، ج۴، ص۲۷).
با مرور آموزه‌های دینی و روایی، می‌فهمیم که احسان و نیکوکاری بندگان، برای خدای متعال اهمیت بسیار دارد؛ چنان‌که پیامبر (ص) درباره اهمیت و ارزش این روحیه و رفتار می‌فرمایند: «خدای متعال به داوود نبی وحی کرد بنده‌ای از بندگانم در روز قیامت، کار نیکی می‌آورد، پس او را در بهشت مسکن می‌دهم. داوود (ع) پرسید: آن کار خیر چیست؟ خداوند پاسخ داد: اندوه مؤمنی را می‌زداید؛ اگرچه با نیمی از دانه خرما باشد. آن حضرت فرمود: شایسته است کسی تو را بشناسد و امیدش را از تو نبُرد». این حکایت نشان می‌دهد که خدا چقدر به این روحیه و رفتار اهمیت می‌دهد و برای نیکوکاران چه اجر و بهایی درنظر می‌گیرد.
وقتی بر عملی این‌قدر توصیه و سفارش شده است، بی‌شک آثار و برکاتی هم دارد. این‌گونه نیست که فرد نیکی کند و فقط فقیر و نیازمند بهره ببرند، بلکه آثار دنیایی و معنوی‌اش به خود شخص هم می‌رسد. رسول خدا (ص) فرمودند: «برای هر چیزی راهکاری وجود دارد و راهکار رسیدن به سعادت و شادمانی آخرت، چهار چیز است: دست کشیدن بر سر یتیم، توجه به زنانی که سرپرست خانواده‌اند، کوشش برای تأمین نیاز مؤمنان و رسیدگی به انسان‌های تهیدست و فقیر».
نیکی و احسان، نوعی استغفار و توبه از گناهان است. در روایتی از امام‌صادق (ع) آمده است: «اگر کسی فقیر مسلمانی را با پیراهنی بپوشاند و هزینه زندگی‌اش را تأمین کند، خدا ۷ هزار فرشته را بر او قرار می‌دهد تا برای هر گناهی تا روزی که در صور دمیده می‌شود، برای او طلب مغفرت کنند.» (کافی، ج۲، ص۲۰۴ و ۲۰۵)
از دیگر آثار احسان و نیکوکاری، کسب رضای الهی است. همه هم‌وغم مؤمن کسب رضای پروردگار است. خداوند از مؤمن، راضی و مؤمن از خدا، راضی است و احسان و رسیدگی به نیازمندان، مسیر این رضایت را هموار می‌کند. امام‌سجاد (ع) فرمودند: «اثر دیگر نیکوکاری، این است که دعای درخواست‌کننده تهیدست، رد نمی‌شود» (وسائل‌الشیعه، ج۹، ص ۴۲۵).
پیامبر (ص) همچنین درباره فضیلت و ارزش یتیم‌نوازی می‌فرمایند: «برترین خانه‌ها، آن‌هایی هستند که در آن به یتیمی نیکی شود و بدترین آن‌ها، خانه‌ای است که در آن به یتیمی بدی شود». موضوع یتیم‌نوازی به‌عنوان احسان به قدری اهمیت دارد که پیامبر (ص) از آن به‌عنوان یکی از شروط همراهی با خود در قیامت یاد کرده‌اند. نقل است روزی، ایشان در مسجدالنبی نشسته بودند. دو انگشت مبارک را به‌هم چسباندند و به اصحاب فرمودند: «اگر فردی بخواهد در قیامت این‌گونه با من پیوسته باشد (درکنار من باشد)، راهش آن است که یتیمی را سرپرستی کند».
یتیم‌نوازی و احسان به این قشر محروم جامعه، آثار فراوان دارد؛ برای مثال در روایات آمده است که «(با این کار) دل و قلب آدمی نرم می‌شود، خدا فرد یتیم‌نواز را گرامی می‌دارد و بهشت بر او واجب می‌شود». همچنین، در روایتی از پیامبر (ص) نقل شده است: «اگر فردی سه یتیم را سرپرستی کند، مثل فردی است که همه شب‌ها را عبادت و روز‌ها را روزه‌داری می‌کند و شمشیرش در راه خدا هر روز ضربه می‌زند و من و او مانند دو برادر در بهشت هستیم». درمقابل، بی‌توجهی به ایتام و بدتر از آن، آزار آن‌ها، آثار و عواقب بدی را دامنگیر انسان می‌کند.
همان‌طور که گفتیم، قرآن کریم به رفع نیاز محرومان و نیازمندان و برطرف کردن فقر آن‌ها، به‌شدت سفارش و مؤمنان را به مواسات با یکدیگر امر می‌کند. رسول خدا (ص) فرمودند: «هرکه با فقیر، مواسات و یاری مالی و با مردم با انصاف رفتار کند، مؤمن راستین است».
نیکوکاری و احسان در مکتب شیعه و امامیه به‌طور خاص، اهمیت ویژه و مصادیق بی‌شمار دارد. از مهم‌ترین جلوه‌های این عمل، یتیم‌نوازی و سرپرستی ایتام است. در این‌باره آموزه‌های روایی بسیاری وجود دارد؛ چنان‌که پیامبر (ص) فرمودند: «خداوند بر نیکی به یتیمان به‌دلیل جدایی آن‌ها از پدرانشان دستور داد و ترغیب کرد، پس هرکه از آن‌ها حفاظت کند، خدا از او حفاظت خواهد کرد» و از امیرالمؤمنین (ع) است که فرمودند: «خدا را خدا را درباره ایتام! مبادا دهانشان از غذا محروم باشد!».
از بهترین کار‌ها در این مسیر، توسعه معرفت است؛ یعنی جامعه را به‌سمتی ببریم که همه مردم، از معارف قرآن و اهل‌بیت (ع) بهره‌مند شوند؛ با دادن کتاب، ساخت برنامه، حضور مؤثر و بابرنامه در فضای مجازی، هنر و... همه این‌ها مصادیق خیررسانی است. به نظر می‌رسد از توسعه مفهوم نیکوکاری، همه می‌توانیم بهره‌برداری کنیم و جزو کسانی باشیم که در دایره محسنان و نیکوکاران قرار دارند.
نیکی و احسان هم همانند دیگر رفتار‌ها برای آنکه نتیجه‌بخش باشد و آثاری را که بیان کردیم محقق کند، آداب خاص خود را دارد؛ نخستین ادب نیکی، آن است که نیکی با نیکی جبران شود. دوم آنکه نیکی ما گسترده و همگانی باشد. از مکارم اخلاق این است که بدی‌ها را با خوبی‌ها جبران و به همه نیکی کنیم. ادب سوم، ترک منت و نیز تعجیل در کار خیر است. ادب چهارم، مخفی و پنهان بودن احسان‌های ماست. اگر انسان می‌داند که این کار، مخفیانه انجام‌شدنی است، بی‌شک ثواب بیشتری دارد.
الگویی که برخی مراکز نیکوکاری به‌ویژه در جوار مساجد و هیئات اجرا کرده‌اند، موفق است. این مراکز توانسته‌اند دستگیر خانواده‌های اطراف خود و محرومان محله باشند و خدمات مختلف بدهند. باید توجه کرد که ریشه این‌همه توصیه به احسان و نیکوکاری فقط فقرزدایی نیست، بلکه توسعه جامعه و تحقق عدالت است.
اینکه می‌گوییم نیکوکاری هم برای محرومان و هم برای محسنان نفع دارد، در مسیر همین تحقق عدالت است. اینکه در روایات آمده است در عصر ظهور امام‌زمان (عج)، عدالت فراگیر می‌شود و به اوج خود می‌رسد، برای آن است که جامعه عادل و اهل عدل و قسط شکل می‌گیرد. احسان و نیکوکاری، مسیر این عدالت را هموار می‌کند.