زهرا شریعتی | شهرآرانیوز؛ نرخ باروری کل کشور با رقم ۱.۶ و مشهد نیز با همین رقم ۱.۶ درصدی، فاجعه است. به همین دلیل در سال‌های گذشته تشویق به فرزندآوری جزو دغدغه‌های جدی مسئولان قرار گرفته است و در این راستا، با تصویب قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، از تخصیص زمین گرفته تا اعطای تسهیلات فرزندآوری، حمایتهایی از زوج‌ها صورت می‌گیرد.
اما فارغ از نتایج و دستاورد‌های این اقدامات که برخی معتقدند ارزیابی آن هنوز زود است و برخی هم آن را ناموفق یا کم‌اثر ارزیابی می‌کنند، سؤال اینجاست که چرا از پیشگیری از ناباروری (به‌واسطه تسهیل ازدواج) و نیز ظرفیتی همچون زوج‌های نابارور که مشتاقانه درصدد فرزندآوری هستند، غفلت می‌شود و حمایت از آنان، هم دیر شروع شده است و هم متناسب با نیاز موجود نیست؟ بر اساس آمار جهانی، ۱۲ تا ۲۰درصد زوج‌ها در دوران زندگی مشترک، ناباروری را تجربه می‌کنند و اگر زوجی پس از یک‌سال اقدام برای فرزندآوری، موفق به باروری نشوند، نابارور محسوب می‌شوند.
آرش، مردی چهل ودوساله است که بیست سال از ازدواجش می‌گذرد، اما تاکنون نتوانسته است طعم پدرشدن را بچشد. او می‌گوید: همسرم باردار می‌شد، اما ناموفق بود و همه سقط می‌شدند. بعد از مراجعات مکرر به پزشک، مشخص شد من مشکل واریکوسل دارم که عمل کردم، اما نه تنها تأثیری نداشت، بلکه مشکل حادتر شد.
آخرش گفتند تنها راه موجود برای ما، انجام IVF است که وقتی تحقیق کردیم، متوجه شدیم خیلی‌ها نتیجه نگرفته اند و به همین دلیل اقدام نکردیم. پس از پانزده سال پیگیری، از شیوه‌های مختلف طب نوین و سنتی درمانده شدیم و دیگر رها کردیم. نمی‌شود گفت به نداشتن فرزند عادت کردیم، چون جای خالی اش همیشه حس می‌شود، اما سعی کرده ایم با این مسئله کنار بیاییم و این خلأ به روابط خودمان صدمه نزند.
حانیه سی وهفت ساله با تحصیلات کارشناسی ارشد نیز بعد از یازده سال ازدواج، به علت مشکل همسرش از نبود فرزند رنج می‌برد: از همان ماه‌های اول زندگی متوجه مشکل و پیگیر درمان شدیم تا اینکه گفتند امکان بارداری طبیعی وجود ندارد، ولی ما صبر کردیم و امیدوار بودیم به مرور این اتفاق بیفتد. وقتی می‌دیدیم نمی‌شود، دوباره پیگیر درمان ناباروری می‌شدیم و باز به بن بست می‌خوردیم.
این روند تا سال ۱۳۹۹ ادامه داشت و حدود ۵۰ میلیون تومان هزینه کردیم. با شیوع کرونا پیگیری‌ها را کنار گذاشتیم و بعد از آن هم دیگر نبود وقت و هزینه‌های زیاد اجازه پیگیری به ما نداد تا اینکه امسال از طریق اقوام با مرکز درمان ناباروری میلاد آشنا شدیم، اما با وجود سرعت عملشان و معطل نشدن برای ویزیت، روند پیشنهادی شان بیشتر ما را به سمت انصراف از درمان سوق داد، مگر اینکه کمک هزینه‌ای از راه برسد، چون باتوجه به اینکه پزشکانی که به آن‌ها ارجاع شدیم، خارج از مرکز هستند و بیمه حداکثر یک پنجم یا یک ششم هزینه را پرداخت می‌کند، از عهده مخارج برنمی آییم.
او که پنج سال قبل به علت ناباروری همسرش تا پای طلاق پیش رفته است، ادامه می‌دهد: همسرم را تحت هر شرایطی دوست دارم ولی از فشار اطرافیان دیگر خسته شده بودم و تا آخرین مراحل جدایی پیش رفتم، اما لطف خدا بود که باز برگشتم. حالا به جنین اهدایی فکر می‌کنیم، ولی آن هم مشکلات خودش را دارد؛ از اینکه باید اهداکننده را خودمان پیدا کنیم و همچنین پیچیدگی روند و هزینه هایش. همسرم پاکبان است و با وجود مستأجری و هزینه‌های زندگی نیاز داریم دست کم از طریق وام، بخشی از دغدغه هایمان برطرف شود تا بتوانیم برای درمان ناباروری هزینه کنیم.
نفیسه، بانوی سی وهشت ساله محروم از نعمت مادری بعد از پانزده سال زندگی مشترک نیز توضیح می دهد: مشکل ما ضعف اسپرم است که از همان ابتدای زندگی پیگیر شدیم، ولی هرچه بیشتر پیگیری کردیم، کمتر نتیجه گرفتیم. به مراکز درمان ناباروری به دلیل هزینه‌های زیادشان مراجعه نکردیم و بیشتر به مطب پزشکان می‌رفتیم. یک بار هم همسرم جراحی شد، اما فایده‌ای نداشت.
سال ۱۳۹۶ از طریق بسیج سپاه در یزد IVF انجام دادیم که هرچند هزینه اش را بسیج تأمین کرد و ما فقط حدود ۳ میلیون پرداخت کردیم، بی نتیجه بود. در این سیزده سال که پیگیر درمان از طریق طب نوین بودیم، حدود ۵۰ میلیون تومان هزینه کردیم. بیمه سلامت هزینه هایمان را پرداخت می‌کند، ولی ما باتوجه به مستأجربودن و درآمد ناپایدار همسرم توان همان هزینه کرد اولیه را نداشتیم که بعد بیمه بخشی از آن را به ما برگرداند.
مدتی خسته و ناامید همه چیز را کنار گذاشتیم تا همین اواخر که سراغ درمان‌های طبیعی رفتیم و پارسال یک بسته درمانی ۲۰ میلیون تومانی از اردبیل تهیه کردیم، اما بعد از سه ماه استفاده، اثری ندیدیم. امسال هم از طریق طب سنتی یک رژیم غذایی برایمان تجویز شده که حدود دوماه است انجام می‌دهیم و امیدواریم نتیجه بگیریم.
بهناز با اینکه فقط ۲۷ سال دارد، حدود دوسال است که مانند همسرش ازدواج دوم را تجربه کرده است، با این تفاوت که همسرش از ازدواج قبل یک فرزند دارد: در ازدواج سابق، چون پیشگیری داشتیم، متوجه مشکل ناباروری ام نشدم، ولی حالا فهمیدم کیست دارم که با وجود درمان‌های طب سنتی و نوین، درمان نشده است و تنها راهش را جراحی می‌دانند؛ اما، چون موارد زیادی را دیده ام که با وجود جراحی، دوباره دچار کیست شده اند، تن به این کار ندادم. ترجیح می‌دهم درمان‌های سنتی انجام دهم که عوارضی ندارد و ارزان‌تر است.
تکتم و همسرش هم که کمتر از سه سال از ازدواجشان می‌گذرد، تاکنون نتوانسته اند صاحب فرزند شوند: همسرم از ازدواج اولش دو فرزند دارد، اما من که مجرد بودم، فرزندی ندارم و هر دو خیلی علاقه مندیم فرزندان دیگری داشته باشیم. درعین حال به دلیل سن من که بیش از ۴۲ سال است، فرصت زیادی هم نداریم. ضعف همسرم و کیست‌های من تا امروز با درمان‌های طب سنتی رفع شده است و امیدواریم به زودی نتیجه بگیریم؛ زیرا باتوجه به بیکاری همسرم، تنها منبع درآمدمان یارانه است که نمی‌دانیم برای زندگی هزینه کنیم یا برای باروری.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز تصریح می‌کند: مرکز میلاد تنها مرکز درمان ناباروری دولتی در مشهد است که ۴۷درصد مراجعات برای درمان را به خود اختصاص داده است. دو شیوه مرسوم در درمان ناباروری، تلقیح داخل رحمی IUI و IVF هستند که تاکنون به ترتیب ۱۸.۴ و ۴۹ درصد از این موارد در مراکز درمان ناباروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد موفقیت آمیز بوده است. دکتر محمد دهقانی فیروزآبادی از تشکیل ۱۳۰۰پرونده جدید در امسال در مرکز ناباروری میلاد خبر می‌دهد.
مریم جوام، عضو مرکز تحقیقات ناباروری پژوهشگاه رویان، هم درباره علل ناباروری توضیح می‌دهد: عوامل نازایی در مردان ممکن است کاهش تعداد سلول‌های جنسی (اسپرم)، کاهش کیفیت اسپرم، کاهش تحرک اسپرم یا تشکیل نشدن اسپرم باشد. عوامل تخمدانی نیز در این زمینه مؤثر هستند. برای مثال، اینکه تخمک گذاری انجام نمی‌شود یا اینکه کیفیت تخمک‌های آزادشده کم می‌شود. برخی عوامل نازایی زنان هم به لوله‌هایی مربوط می‌شود که تخمک را از تخمدان به رحم می‌رسانند، مثل عفونت، انواع فیبروم یا انسداد و چسبندگی در این لوله‌ها یا رحم که باعث می‌شوند تخمک و اسپرم به هم نرسند.
به گفته او، سبک زندگی، پیشگیری از بارداری و عوامل محیطی مختلفی روی باروری و قدرت ساخت سلول‌های جنسی یا کیفیت آن‌ها در زوج‌ها مؤثر هستند. برای مثال، موادغذایی تراریخته، آلودگی‌های محیطی مثل فلزات سمی سنگین (جیوه، مس و سرب)، مواجهه طولانی با اشعه ایکس و اشعه‌های غیریونیزان مثل اشعه‌های ساطع از تلفن همراه، دکل ها، امواج رادیویی، تلویزیونی و....
دو ماده۴۱ و ۴۲ قانون اساسی درباره جوانی جمعیت، به معضل ناباروری پرداخته و همه دانشگاه‌های علوم پزشکی را مکلف کرده است به صورت جدی روی موضوع ناباروری کار کنند. با وجود این، گویا دست کم در استان، عزم چندان جدی برای این مهم وجود ندارد، زیرا حتی برآورد دقیقی از جمعیت نابارور استان در دست نیست و آخرین آماری که دانشگاه علوم پزشکی مشهد در اختیارمان می‌گذارد، مربوط به سال ۱۳۹۵ است که طبق مطالعات، نرخ ناباروری استان خراسان حدود ۱۸.۵ درصد بوده است.
محمد احمدیان، مدیر گروه سلامت، جمعیت و خانواده دانشگاه علوم پزشکی مشهد، می‌گوید: از سال ۱۳۹۵ به بعد مطالعه گسترده‌ای انجام نشده و حالا این آمار احتمالا به ۲۰درصد زوج‌ها رسیده است. پارسال حدود ۴۰ هزار زوج به مراکز ناباروری استان مراجعه کردند، اما باتوجه به اینکه صرفا از داخل استان نبودند و کل منطقه شمال شرق کشور را شامل می‌شدند، نمی‌توان آمار دقیقی از میزان درمان در استان به دست آورد.
خراسان رضوی از لحاظ رتبه جمعیتی بعد از استان تهران قرار دارد، اما از نظر نرخ باروری کلی در رتبه ششم کشور است. در سال ۱۴۰۰ نرخ باروری کلی در استان ۲.۰۵۵ بود که در شهریور ۱۴۰۱ به ۱.۸ و اکنون به ۱.۴ درصد رسیده است، درحالی که این نرخ باید بیشتر از ۲.۵ درصد باشد تا دست کم جمعیت موجود حفظ شود.
او با اشاره به اینکه اکنون با شیوع متوسط ناباروری در استان روبه رو هستیم، از منفی شدن نرخ رشد جمعیت حداقل چهار شهرستان خراسان رضوی به جز مشهد خبر می‌دهد و می‌گوید: در مجموع بعد از ابلاغ قانون جوانی جمعیت، اقدامات پراکنده قبلی کمی سمت وسو گرفته است. اقداماتی که به عنوان تکلیف علوم پزشکی مشهد در حوزه جمعیت تعیین شده، بر آموزش، بازآموزی و تغییر منابع نیرو‌ها متمرکز است. در مقوله ناباروری نیز اقدامات مختلفی انجام و مسیر مراقبت از این افراد طراحی شد، مراکز فوق تخصصی دانشگاه برای درمان ناباروری تجهیز شدند و آموزش و بازآموزی نیرو‌های مربوط انجام شده است.
به گفته احمدیان، در هر شهرستان یک مرکز سطح ۲ و در مشهد یک مرکز سطح۳ دولتی و چهار مرکز سطح۳ خصوصی برای درمان ناباروری وجود دارد. کلینیک‌های مشهد از یک متخصص طب ایرانی نیز دراین زمینه بهره می‌برند.
او درباره روند درمان زوج‌های نابارور می‌گوید: برنامه شناسایی زوج‌های نابارور از پارسال به صورت آزمایشی و از امسال به صورت اجرایی در همه واحد‌های بهداشتی در حال انجام است. در این برنامه به زوج‌هایی که فراخوان شده یا مراجعه کرده اند، پرسش نامه‌هایی داده می‌شود. اگر پاسخ‌ها طوری باشد که مشکوک به ناباروری تلقی شوند، برای ویزیت رایگان به پزشک مرکز ارجاع داده می‌شوند. اگر آزمایش لازم باشد، ثبت می‌شود و خدمات درمانی زیرپوشش بیمه دریافت می‌کنند. اگر درمان دارویی و اصلاح سبک زندگی پاسخگو نباشد، به مرکز درمان ناباروری سطح ۳ ارجاع داده می‌شوند. مرکز میلاد که مرکزی دولتی است، همراه با پنج مرکز غیردولتی دیگر در مشهد فعالیت می‌کند. همچنین در قوچان یک مرکز و در کاشمر نیز یک مرکز درحال راه اندازی هستند.
احمدیان درباره حمایت بیمه نیز یادآوری می‌کند که از سال ۱۴۰۰ اگر زوج‌ها درمان را از مسیر گفته شده دنبال کنند، مشمول بسته ۹۰ درصدی بیمه بر اساس بیمه پایه هستند. اینکه این پوشش بیمه کمتر به چشم میآید، به دلیل این است که سازمان بیمه گر ۹۰درصد هزینه بخش دولتی را متقبل شده است و در بخش خصوصی این رقم به ۸۰ درصد می‌رسد.
به گفته او، میزان موفقیت درمان به عوامل مختلفی ازجمله سن زوج‌ها بستگی دارد، به گونه‌ای که در مرز چهل سالگی، چون پاسخ به تکنیک‌های درمانی ضعیف می‌شود، احتمال پاسخ گیری به ۳ یا ۴ درصد می‌رسد، اما ناباروری در سنین کمتر تا ۳۵ درصد درمان پذیر است.
علی رضازاده، مدیر درمان اداره کل تأمین اجتماعی خراسان رضوی، هم اردیبهشت ماه امسال با اشاره به عقد قرارداد با هفت مرکز دانشگاهی و خصوصی در استان برای ارائه خدمات به زوج‌های نابارور، از تشکیل ۸ هزار پرونده تقاضای هزینه ناباروری در سال ۱۴۰۲ در این سازمان خبر داد که ۳ هزارو۷۰۰ پرونده به مرحله پرداخت هزینه رسیده است.
دکتر متین عطاران، فوق تخصص ناباروری و مسئول فنی بخش IVF بیمارستان رضوی، نیز درباره روشها و راهکار‌های درمان می‌گوید: روش IUI تزریق اسپرم به داخل رحم است و بیشتر برای افرادی که مشکلات ناباروری به ویژه از سمت مرد دارند، انجام می‌شود که باتوجه به هزینه‌های کمتری که دارد، خیلی از زوج‌های نابارور را می‌توان پیش از روش IVF، با این روش به باروری رساند، اما IVF خط انتهایی درمان است و به معنای لقاح تخمک و اسپرم در محیط خارج از رحم و سپس انتقال جنین ایجادشده به داخل رحم است.
او ادامه می‌دهد: یکی از مسیر‌های جانبی IVF نیز مسیر اهداست که بر اساس قوانین کشور ما اهدای تخمک و جنین انجام پذیر است و روش اسپرم اهدایی را انجام نمی‌دهیم. اهدای جنین یک روش دیگر برای زوج‌هایی است که مشکل اسپرم دارند و روش IUI هم برایشان انجام شده و ناموفق بوده است.
برای این کار یک زوج اهداکننده معرفی می‌شوند و پس از اینکه تخمک و اسپرم را از آن‌ها گرفتیم، جنین به روش IVF ایجاد و بعد به رحم خانم گیرنده منتقل می‌شود. برای خانم‌های نابارور در سنین بیشتر هم روش‌های اهدا یا رحم اجاره‌ای پیشنهاد می‌شود، هرچند شانس درمان در این سنین کمتر است.
بزرگ‌ترین مرکز درمان ناباروری شرق کشور با نام «بشری»، اردیبهشت ماه امسال برای ارائه خدمات به اقشار آسیب پذیر که توان مالی ندارند، در مشهد راه اندازی شد تا مبادا کسی به دلیل نداشتن توان مالی از داشتن فرزند محروم بماند.
با تهیه لایحه‌ای در دولت برای اهدای تخمک، بیم وامید‌هایی درباره اجرای قانون اهدای تخمک در کشور شکل گرفته است. به نظر می‌رسد که باید منتظر سازوکار‌های تعریف شده برای انجام درست روند اهدای تخمک بود.
به اذعان پزشکان متخصص در درمان ناباروری، اگر ناباروری و زمینه‌های ایجاد آن زود تشخیص داده شود، نیمی از این مشکلات با روش‌های معمول درمان پذیر خواهند بود.