سرنوشت تئاتر مشهد چه می‌شود؟ آیا صحنه تئاتر فرریخته است؟ تئاتر پساکرونا، شکل دیگری خواهد داشت؟ در صورت بازگشایی سالن‌های تئاتر، تماشاگر به سالن باز خواهد گشت؟
مریم قاسمی/ شهرآرانیوز- سؤالات بالا برای تئاتر مشهد که در دهه اخیر توانسته است خودش را از مسیری سخت عبور دهد و پرچم تئاتر را روی قله‌ای بنا کند تا مردم متوجه شوند چیزی به اسم تئاتر در این شهر جریان دارد و سؤالات جدی است. در چند سال گذشته با همه مسائل و مشکلات، برای اهالی تئاتر مشهد سال‌های رؤیایی بود؛ بیلبورد‌های شهر تصویر پوستر‌های نمایشی را به مردم نشان می‌دادند؛ گروه‌های تئاتر به این اطمینان رسیده بودند که می‌توانند برای کارهای‌شان برنامه‌ریزی مالی کنند؛ پدیده‌ای با عنوان «تهیه‌کننده تئاتر» به وجود آمده بود؛ اجراهای عموم رونق گرفته بود و مردم برای خرید بلیت در صف می‌ایستادند؛ تلاش‌ها برای به‌دست‌آوردن تماشاگر ثابت به نتیجه رسیده بود و دغدغه، بیشتر شدن تعداد تماشاگران بود. به این ترتیب بنای تئاتر مشهد شکل گرفته بود. تا اینکه کرونا، چون طوفانی از راه رسید و همه‌چیز را خراب کرد. حالا حدود ۳ ماه است که سالن‌ها و تماشاخانه‌های تئاتر تعطیل شده است، گروه‌های آماده اجرا متلاشی شده‌اند و دکور‌های چیده‌شده روی صحنه خاک می‌خورند. الان بنای تئاتر مشهد، چون ساختمانی نیمه‌فروریخته کج شده است. برخی از اهالی تئاتر می‌دانند اگر دست‌هایشان را روی آن ستون نکنند، این بنا فرو خواهد ریخت.
بازگشت به نقطه اول؟
زمانی در مشهد تئاتر خیابانی زیاد اجرا می‌شد. دهه ۷۰ و ۸۰ بود که بازیگران با حرکات دوار و صدای رسا، مردم را گرد خود جمع می‌کردند و آن‌ها را درون بازی خود می‌کشیدند و این باور را به تماشاگر می‌دادند که تئاتر چیزی جدا از دغدغه‌های آن‌ها نیست. اما از وقتی که اجراهای عمومی در مشهد پا گرفت، تئاتر خیابانی کم‌رنگ شد. برخی معتقدند اجرای تئاترهای خیابانی کمک زیادی به آشنایی مردم مشهد با تئاتر کرده است. برای همین هم هست که بازگشت به گذشته را یکی از سناریوها، برای زنده نگهداشتن تئاتر مشهد می‌دانند. برخی پیش‌کسوتان که این دوره را تجربه کرده‌اند، معتقدند باید به ۲ دهه پیش برگردیم که تئاتر جای خالی مخاطب را با عشق خود پر می‌کرد؛ عشقی همراه با غرور. فرشید تمری، از پیش‌کسوتان تئاتر مشهد، معتقد است باید نگاهمان را برگردانیم به همان دوران. به گفته او یکی از اهرم‌هایی که می‌تواند به تئاتر کمک کند، این است که تماشاگر را دعوت کنیم برای تماشای تئاترهای میدانی از جمله تئاتر خیابانی. می‌گوید: تئاتر خیابانی را باید دریابیم. گرچه تئاتر خیابانی را بخش خصوصی حمایت نمی‌کند، چون برایش آورده مالی ندارد. پس آن بخش‌هایی از دولت که بهشان مربوط است باید از تئاتر خیابانی حمایت کنند.
آیا اجرای آنلاین تئاتر صحنه‌ای را از بین می‌برد؟
اجرای تئاتر آنلاین، سناریو بعدی برای نجات تئاتر است که موافقان و مخالفان زیادی دارد. مخالفان می‌گویند: تئاتر به تماشاگر زنده است، هیچ‌کس تئاتر را از داخل مانیتور رایانه یا صفحه گوشی‌اش تماشا نمی‌کند. رضا حسینی، نویسنده و کارگردان مشهدی، چنین نظری دارد. او می‌گوید: «به‌طور کامل موافق این فرایند نیستم، اما مثل این است که یک نفر بخواهد در استخر بدون آب شنا کند.»، اما موافقان نظر دیگری دارند. آن‌ها معتقدند باید در تئاتر تجربه‌های نو به‌وجود آورد. قرار نیست با اجرای تئاتر آنلاین، تئاتر صحنه‌ای را فراموش کنیم. قرار است مدیوم دیگری برای آن درنظر بگیریم. منوچهر اکبرلو، نمایشنامه‌نویس، کارگردان و پژوهشگر کشور، از این دسته است. به نظر او کرونا این شوک را به تئاتر وارد کرد تا یک لحظه بایستیم و به راهی که رفته‌ایم نگاه کنیم. او می‌گوید: «جدی گرفته شدن فضای مجازی در نتیجه همین تأمل است. چرا وقتی داریم درباره امکان جدید صحبت می‌کنیم، می‌خواهیم قبلی را از بین ببریم. وقتی قرار بود تله‌تئاتر تولید شود همه موضع گرفتند، اما دیدیم که شد. حالا هم که می‌توانیم وارد فضای جدید شویم، چرا از ظرفیت آدم‌هایی استفاده نکنیم که سرشان مدام در گوشی است. وقتی به عنوان یک علاقه‌مند به تئاتر امکان دسترسی به سالن تئاتر نداریم، چرا به این فکر نکنم که می‌شود آن را در مدیوم دیگری تولید کرد؟»
احیای تئاتر صحنه‌ای در فضای باز شدنی است؟
آیا اجرای تئاتر صحنه‌ای در فضای باز، قرار است ما را به دوران اجرای نمایش‌های آیینی در زمان یونان باستان برگرداند؟ مردم روی نیمکت‌های سنگی بنشینند و بازیگران را در گود تماشا کنند؟ یا در نسخه ایرانی‌اش قرار است دوباره در خیابان‌ها نمایش سیاه‌بازی و تعزیه‌خوانی ببینیم؟ منوچهر اکبرلو، به عنوان کسی که معتقد است تئاتر باید به سمت « تئاترمردم» پیش برود، می‌گوید: قرار نیست برای حفظ تئاتر در شرایط کرونا به اجرای نمایش‌های سنتی بازگردیم، اما می‌توانیم از مؤلفه‌ها و شگردهای این نمایش‌ها استفاده کنیم و به سمت تئاتر برای مردم پیش برویم. الان باید ببینیم تئاترهای تعزیه، سیاه‌بازی و آزاد چه مؤلفه‌هایی داشتند که مردم را سال‌ها پای خود نشاندند، مردم حاضر بودند برای تماشای آن‌ها پول بدهند. اما منظورم این نیست که دقیقا تلاش کنیم همان تئاترها را زنده کنیم، بلکه منظورم استخراج مؤلفه‌های آن‌هاست. باید بنشینیم و ببینیم آن‌ها چگونه توانستند با مردم دمخور باشند و غم‌های آن‌ها را بگویند یا آن‌ها را بخندانند.
تقریبا همه اهالی تئاتر روی این موضوع اتفاق نظر دارند که اجرای نمایش صحنه‌ای در فضای باز نیازمند همکاری و همراهی شهرداری است. تئاتر مشهد تجربه خوبی از همراهی و حمایت‌های شهرداری دارد، به ویژه در دهه ۸۰ که متولیان فرهنگی شهرداری با حمایت‌های خود توانستند تئاتر مشهد را از شکل جشنواره‌ای صرف خارج و روند اجرای عموم را باب کنند. تبلیغات شهری و استفاده از ظرفیت‌های تبلیغاتی شهر از دیگر مواردی است که اهالی تئاتر فکر می‌کنند کمک زیادی به آن‌ها می‌کند. تئاتری‌ها معتقدند این حمایت‌ها تا حد زیادی می‌تواند کسری تماشاگر را در دوران کرونا جبران کند.
معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد دراین‌باره می‌گوید: شهرداری در ۲ سال گذشته تلاش‌هایی برای حمایت از تئاتر داشته است و می‌شود گفت حداکثر حمایت را داشته‌ایم. طبیعی است که پس از اعلام قطعی بازگشایی سالن‌ها و تماشاخانه‌ها هم این حمایت ادامه خواهد یافت.
به گفته مصحفی به‌طبع در شرایطی که مردم شهر در اثر این بیماری دچار اضطراب، خمودگی و کسالت روحی شده‌اند، تئاتر ابزاری است که می‌تواند جامعه را به سمت انبساط پیش ببرد؛ بنابراین شهرداری برای ایجاد این نشاط و شادابی جامعه همکاری لازم را با اهالی تئاتر دارد. ما نهایت امکانات در اختیار را به فرهنگ و هنر شهر، به‌ویژه تئاتر خواهیم داد.
در صورت بازگشایی، مردم به سالن‌ها بازمی‌گردند؟
دکور نمایش «سوئینی‌تاد» به کارگردانی محمد نیازی، کارگردان جوان مشهدی، که از اوایل اسفندماه روی صحنه تئاتر شهر چیده شده بود، الان خاک می‌خورد. این نمایش قرار بود اجرا شود که سالن‌ها تعطیل و اجراهای عمومی لغو شدند. محمد نیازی می‌گوید: با پروتکل‌هایی که اعلام شده است، نهایت یک‌سوم تماشاگر را خواهیم داشت، بنابراین اجرای عمومی باتوجهبه هزینه‌هایش تقریبا نشدنی است، مگر اینکه همتی شود و برای این مسئله فکری شود. نمی‌شود همین‌طوری، بدون کمک و سوبسید و نگاه ویژه کار را ادامه داد. نیازی در بیان راهکار‌ها می‌گوید: اول، باید بتوانیم سالن‌ها را طوری تجهیز کنیم که استاندارد باشد، یعنی پشت صحنه به‌گونه‌ای باشد که اعضای گروه با رعایت فاصله اجتماعی در آنجا جمع شوند، اتاق تعویض لباس اضافه شود، اتاق گریم بزرگ‌تر و فضایی برای استراحت بازیگران مهیا شود. در این صورت می‌توانیم حضور هنرمندان را برای اجرا‌ها داشته باشیم. از سویی دیگر باید فکری برای بلیت‌فروشی شود، چون مردم مثل سابق نمی‌آیند صف بایستند. در درجه اول باید بتوانیم اعتماد آن‌ها را جلب کنیم. از طرفی هم کمک‌های مالی نیاز داریم تا کسری حضور تماشاگر جبران شود. نیازی می‌گوید اگر قرار است بعد از عید فطر سالن‌ها بازگشایی شود، مسئولان از همین الان باید به فکر باشند، چرا که تجربه نشان داده است یک نامه‌نگاری ساده در اداره ارشاد زمان زیادی می‌برد.
رئیس اداره هنرهای نمایشی اداره کل ارشاد استان درباره چگونگی حمایت‌های مالی از گروه‌های تئاتر می‌گوید: به محض شروع بحران کرونا، به عنوان اولین استان، با وزارتخانه و اداره هنرهای نمایشی کشور مکاتبه شده است تا کمک‌هایی برای گروه‌های در نوبت یا آماده اجرا در نظر گرفته شود. محمدرضا باباخوانی توضیح می‌دهد: بعد از آن هم جلسات مختلفی با هنرمندان داشتیم و اولین شورا را با محور هنرمندان و عنوان شورای سیاست‌گذاری پساکرونای حوزه خراسان رضوی تشکیل دادیم. الان چارت این شورا هم تشکیل شده است که بیشتر اعضا هنرمندان هستند. قرار است در این شورا حمایت‌های لازم از هنرمندان بشود و درباره بودجه‌های تئاتر تصمیم‌گیری شود. از سویی دیگر کمیته‌ای برای جلب اعتماد مردم با حضور نماینده‌ای از علوم پزشکی تشکیل داده‌ایم. باتوجهبه پروتکل‌های بهداشتی و رعایت فاصله اجتماعی، صندلی‌ها را علامت‌زده‌ایم تا تماشاگران با اطمینان به سالن‌ها بازگردند.
به گفته باباخوانی تولید نمایش‌های شاد برای رفع کسالت اجتماعی از دیگر اقدامات این اداره است که رایزنی آن با هنرمندان انجام شده است. باباخوانی می‌گوید: از آنجا که یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های هنرمندان بحث درآمد در این شرایط است، در گامی دیگر استفاده از سالن‌ها را برای گروه‌ها رایگان کرده‌ایم که بار سنگینی را از روی دوش آن‌ها برمی‌دارد. به گفته او اطلاعات ۳۰ گروه تئاتر آسیب‌دیده از نظر مالی روی سایت اداره کل هنرهای نمایشی بارگزاری شده است تا حمایت‌های لازم از آن‌ها و تماشاخانه‌های خصوصی به عمل آید. او همچنین از مکاتبه با دکتر صالحی خبر می‌دهد تا مطالبه شورای تشکیل شده زودتر نتیجه بدهد.
تشکیل سازمانی مستقل برای تئاتر؟
تشکیل سازمانی مستقل نسخه دیگری است که برخی، برای اهالی تئاتر می‌پیچند؛ سازمانی که بتواند همه اعتبارات اختصاص‌یافته از سوی نهادها و ارگان‌های مختلف را در خود متمرکز و با استفاده از آن برای تولید و حمایت تئاتر و دوران پساکرونا برنامه‌ریزی کند. برخی اهالی تئاتر حتی از وحدت خود برای تحریم جشنواره‌های بدون متولی اصلی سخن می‌گویند و معتقدند بودجه‌های تئاتر باید یک‌جا متمرکز باشد. در این صورت است که هنرمندان می‌توانند اجراهای عموم خود را باتوجهبه شرایط کرونا ادامه دهند.
عبدا... برجسته، هنرمند دغدغه‌مند مشهدی، معتقد است این یک مطالبه جدی اهالی تئاتر است که در شرایط فعلی می‌تواند تئاتر را سرپا نگه دارد.
او که این روزها با برگزاری برنامه‌های زنده در صفحه شخصی اینستاگرامش، در این زمینه با هنرمندان گفت‌وگو می‌کند، در یکی از همین برنامه‌ها چنین مطلبی را طرح کرد و گفت: دست‌کم در شرایط کرونا وجود یک سازمان مستقل می‌تواند تئاتر مشهد را زنده نگه دارد. چرا که در صورت بازگشایی سالن‌ها، در خوشبینانه‌ترین حالت یک سوم تماشاگر را خواهیم داشت، درحالی‌که تولید هر کار نمایشی نیازمند هزینه‌های زیادی است. از آن طرف هر ارگانی برای خودش بودجه‌هایی برای تئاتر در نظر می‌گیرد و که نهایت به جشنواره‌های بی‌کیفیت ختم می‌شود. این درحالی است که تئاتر مشهد نیازمند حمایت مالی است. به عقیده برجسته در این زمینه استانداری به عنوان نماینده مستقیم دولت باید وارد شود.
مدیر کل دفتر فرهنگی و اجتماعی استانداری خراسان رضوی اما معتقد است نمی‌شود سازمانی موازی برای این کار ایجاد کرد، چرا که تا کنون آسیب‌های زیادی از ساختارهای موازی به وجود آمده است. اما می‌گوید می‌شود تشکیلاتی را که متولی این کار بوده است، بازنگری کرد.
حمید موسوی می‌گوید: نمی‌دانم برنامه اداره کل ارشاد دراین‌باره چیست، اما اگر اشکالی در کار هست، به‌طبع متولی باید بنشیند و مشکل را برطرف کند. برای این کار بهتر است هنرمندان پیشنهادهای خود را بدهند.
او ادامه می‌دهد: الان خیلی از کارها در کل دنیا تحت تأثیر کرونا قرار گرفته است که تئاتر هم یکی از آن‌هاست، به‌ویژه تئاتر مشهد که تازه داشت جان می‌گرفت. بنابراین به نظر می‌رسد بازنگری در شیوه‌های حمایتی برای فعالیت‌هایی چون تئاتر آنلاین یا گسترش تئاترهای خیابانی و اجرا در فضای باز مفید باشد. ما خودمان از دستگاه‌های مختلف این را مطالبه داریم که به‌عنوان متولی برنامه‌های کاری کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت خود را باتوجهبه شرایط کرونا برای ما مشخص کنند.
موسوی در پاسخ به اینکه آیا می‌شود برای سرپا نگهداشتن تئاتر مشهد در این شرایط خاص، بودجه‌های دیگر ارگان‌ها را متمرکز کرد، می‌گوید: این ایده خوبی است، اما محقق نمی‌شود؛ چرا که هر کدام از این ارگان‌ها رسالتی دارند. برخی از این ارگان‌ها در حوزه اختیارات استانداری نیستند و بحثشان ملی است. مثلا آستان قدس رضوی یا دیگر نهادها، برای خودش رویکردهایی دارد، اما می‌شود درباره ارگان‌های دولتی چنین طرحی داد.