به مناسبت میلاد باسعادت امام رضا (ع)، در این مطلب نگاهی داریم به وضعیت تولید آثار نمایشی مرتبط با هشتمین امام شیعیان که ارادت مردم ایران به ایشان در تار و پود فرهنگ ایرانی تنیده شده است.
محمد عنبرسوز/ شهرآرانیوز - وجود بارگاه مطهر حضرت امام رضا (ع) در شهر مشهد یک امتیاز ویژه و یک شاخصه فرهنگی مهم به شمار می‌رود که نیازی به توضیح ندارد و جایگاه امام هشتم شیعیان را در فرهنگ ایرانی متمایز می‌کند. برکات وجود امام رضا (ع) برای مردم کشورمان روشن است و در این مرز و بوم به شکل یک فرهنگ عمومی درآمده است. یکی از جنبه‌های فرهنگ رضوی، تبلور شاخصه‌های مختلف عطر حضور امام رضا (ع) در تولیدات نمایشی است که نگاهی کلی به این موضوع نشان می‌دهد ظرفیت‌های این عرصه، هنوز چنان‌که باید و شاید شکوفا نشده است. ظاهرا تلاش مدیران فرهنگی برای ترغیب هنرمندان به ساخت فیلم و سریال‌هایی با مضامین مرتبط با امام هشتم (ع) چندان مؤثر نبوده و رویکرد بخشنامه‌ای با اختصاص بودجه‌های جداگانه به رونق گرفتن سینمای دینی، برای بهره‌برداری از فرهنگ رضوی، منجر نشده است. به مناسبت میلاد باسعادت امام رضا (ع)، در این مطلب نگاهی داریم به وضعیت تولید آثار نمایشی مرتبط با هشتمین امام شیعیان که ارادت مردم ایران به ایشان در تار و پود فرهنگ ایرانی تنیده شده است.
یک سریال شاخص
وقتی صحبت از امام رضا (ع) به میان می‌آید، مخاطبان بی‌درنگ به یاد مجموعه موفق «ولایت عشق»، به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده، می‌افتند. در دهه هفتاد و پس از تجربه جاودانه و تکرارنشدنی سریال «امام علی (ع)»، اثر داود میرباقری، تلویزیون ملی به ساخت آثار تاریخی - مذهبی ادامه داد و بدین ترتیب در سال ۱۳۷۹ سریال باکیفیت و ماندگاری با موضوع امام رضا (ع) روی آنتن رفت. «ولایت عشق» در زمان خودش مجموعه چندان پرستاره‌ای نبود و هزینه سرسام‌آوری را هم به رسانه ملی تحمیل نکرد. با این حال، روح حاکم بر این سریال که از عنایت امام هشتم (ع) بهره می‌گرفت، آن را به یکی از بهترین سریال‌های تاریخ تلویزیون تبدیل کرد. پشتوانه پژوهشی قوی، داستان‌گویی تاریخی و لحن جذاب، بازی‌های روان هنرپیشه‌های اصلی و فرعی، ترکیب موسیقی مرحوم بابک بیات با صدای محمد اصفهانی، لوکیشن‌های سینمایی متنوع و دیالوگ‌نویسی روان و شاعرانه، از نقاط قوت این مجموعه بودند. با این همه، چیزی که «ولایت عشق» را نزد مردم بسیار محبوب کرد، نمایش شخصیت امام رضا (ع) با چهره‌ای نورانی و پرداختن مستقیم سریال به گفتار و رفتار ایشان بود که در تاریخ تلویزیون ایران سابقه نداشت.
برخلاف موفقیت چشمگیر «ولایت عشق»، این سریال تا به امروز تنها مجموعه تاریخی تلویزیون درباره امام رضا (ع) بوده است. متأسفانه، با اینکه دوران امامت امام هشتم (ع) از ظرفیت‌های پرشماری در روایت تاریخی برخوردار است، هنوز هم رسانه ملی تلاش خود برای سریال‌سازی در این عرصه را ادامه نداده و جای خالی مجموعه‌های تاریخی دیگری که مستقیم یا غیرمستقیم به زندگی امام رضا (ع) بپردازند، احساس می‌شود. ناگفته نماند که تلویزیون تولید چند تله فیلم مناسبتی درباره فرهنگ رضوی را نیز تجربه کرده که عمدتا چندان موفق از آب درنیامده‌اند. فیلم تلویزیونی «بیا از گذشته حرف بزنیم»، ساخته حمید نعمت‌ا... که به سفر زیارتی سه زن به مشهد مقدس می‌پردازد، از نمونه‌های آبرومند تولید فیلم تلویزیونی مرتبط با امام رضا (ع) به شمار می‌رود.
سه‌گانه زائر
مهم‌ترین تولیدات سینمای ایران با محوریت امام رضا (ع) را باید به نام رسول صدرعاملی، کارگردان باسابقه و موفق سینما، بنویسیم. صدرعاملی که در حوزه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی فیلم‌های باکیفیتی ساخته، در نیمه دوم دهه هشتاد به سینمای دینی روی آورد. او سه‌گانه زائر را، با محوریت زیارت امام رضا (ع) ساخت که یک نسخه آن، با نام «هر شب تنهایی»، بسیار موفق بود و تحسین فراوانی را برانگیخت. این فیلم که قصه سفر یک زوج جوان (با بازی حامد بهداد و لیلا حاتمی) به مشهد را روایت می‌کند، از زاویه دید زن، پرداختی جذاب به موضوع انس گرفتن با امام هشتم (ع) دارد. کامبوزیا پرتو در نگارش فیلم‌نامه «هر شب تنهایی»، علاوه بر نوشتن نریشن‌های پراحساس و معنوی، شاخصه‌های شخصیتی و نمادین جذابی را هم به کار گرفته که از آگاهی او به مضامین دینی حکایت دارد. عطیه که مجری رادیوست و به واسطه شغلش حرف‌هایی را طوطی‌وار به مردم می‌گوید، با پای نهادن به یک بحران جدی، دچار سردرگمی و ناامیدی شده و زیارت امام رضا (ع) مجالی برای بازنگری او در زندگی‌اش ایجاد می‌کند. بچه گم‌شده‌ای که عطیه در حرم پیدا می‌کند، نماد جاافتاده و باورپذیر خودفراموشی و پیدا کردن والدین آن کودک استعاره بازگشت به فطرت محسوب می‌شوند که این عناصر، با رعایت اصول سینمایی، به استخدام فیلم‌ساز درآمده‌اند. قاب‌های چشم‌نواز و دلنشین صدرعاملی در کنار توجهش به لوکیشن حرم مطهر رضوی، از نکات برجسته این فیلم به شمار می‌روند.
دیگر فیلم این سه‌گانه، «شب» نام دارد که به ماجرای همراهی اجباری یک مأمور با یک مجرم می‌پردازد. این دو نفر بنا به دلایلی مجبورند مدتی را با هم در مشهد مقدس سپری کنند و همین موضوع است که سیر تحول و دگرگونی شخصیتی آن‌ها را، تحت عنایت امام رضا (ع)، به دنبال دارد. عزت ا... انتظامی، امین حیایی و خسرو شکیبایی بازیگران این فیلم هستند. مثلث فیلم‌های صدرعاملی با محوریت امام رضا (ع)، با «در انتظار معجزه» تکمیل می‌شود؛ فیلمی با بازی حمید فرخ‌نژاد و پریوش نظریه که ازدواج ناموفق و پیوند پر از اختلافشان، آن‌ها را به نوعی از یکدیگر متنفر کرده است. با این حال، همراهی امیر و مهرانه در سفر زیارتی مشهد، این زن و شوهر را در معرض عنایت امام هشتم (ع) و تحول معنوی قرار می‌دهد.
مستندسازی از سیره رضوی
در عرصه مستند، فیلم‌های مرتبط با امام رضا (ع) شرایط نسبتا بهتری در مقایسه با آثار داستانی دارند و در میان آن‌ها تنوع چشمگیر و فرم اصیل بومی بیشتر به چشم می‌آید. شاید نام بردن از تمام مستند‌هایی که درباره فرهنگ رضوی ساخته شده‌اند، میسر نباشد؛ با این حال، آثار درخور تأملی با دغدغه بازنمایی مسائل مرتبط با امام هشتم (ع) ساخته شده‌اند که توجه به آن‌ها خالی از لطف نیست. مستند «رضای رضوان» از نمونه‌های شاخص مستندسازی درباره امام رضا (ع) است که مجید مجیدی، کارگردان پرافتخار و باسابقه کشورمان، ساخته است. این مستند کوتاه، تمرکز خود را بر گروهی از خادمان حرم حضرت رضا (ع)، یعنی کفشداران، گذاشته و با لحنی صمیمانه و کارگردانی چشم‌نواز، گوشه‌ای از فرهنگ ارادتمندان این امام معصوم را بازنمایی می‌کند.
مستند «نسیان»، ساخته حسن آخوندپور، به تاریخ شهر مشهد می‌پردازد و به وضوح دغدغه فرهنگ و هویت این شهر به عنوان تجلی فرهنگ زیارت امام رضا (ع) را پیگیری می‌کند. لحن نقادانه «نسیان» درباره مدیریت شهری و ساماندهی بافت اطراف حرم مطهر، اگرچه ممکن است در بخش‌هایی رنگ و بوی یک مستند اجتماعی با موضوع شهرسازی را به خود بگیرد، اما نهایتا ناظر به فرهنگ رضوی و سیمای مهم‌ترین شهر مذهبی ایران است. علاوه بر این، مستند «دروازه ملکوت» ساخته منوچهر طیاب نیز، با رویکردی تاریخی، به دوران امامت امام رضا (ع) می‌پردازد. فراموش نکنیم که مستند موفق «در جستجوی فریده» ساخته آزاده موسوی و کوروش عطایی هم که نماینده کشورمان در اسکار سال قبل بود، به شکلی غیرمستقیم، اتمسفر حاکم بر شهر مشهد و رواج فرهنگ رضوی در میان خانواده‌های مجاوران را مد نظر قرار می‌دهد.
فرهنگ رضوی در قالب فرم
اساسا یکی از مشکلات سینمای ایران تعریف یا خلق نشدن فرم بومی و دینی است. بخش عمده سینماگران ایرانی، برخلاف اینکه ممکن است به لحاظ نظری هنرمندانی متعهد و دغدغه‌مند باشند، از فرم سینمایی رایج در مغرب زمین استفاده می‌کنند که این رویکرد چندان با محتوای دینی و بومی سازگاری ندارد. از سوی دیگر، جایگاه امام رضا (ع) در ایران به وضوح فراتر از یک شخصیت تاریخی یا پیشوای دینی است و حضور امام هشتم (ع) در کشورمان به بخش مهمی از فرهنگ عمومی مردم در زیست‌بوم آن‌ها تبدیل شده است.
به نظر می‌رسد که سینمای دینی ما اگر می‌خواهد در خدمت فرهنگ درآید، باید به خلق فرم منحصربه‌فرد و بومی بپردازد. در راستای تحقق این هدف، ریشه‌دار بودن فرهنگ رضوی در فرهنگ عمومی مردم کشورمان، می‌تواند یک عنصر طلایی لقب گیرد. با این حال، تقریبا تمام آثار نمایشی تولید شده درباره امام رضا (ع) از یک الگوی ثابت پیروی می‌کنند که امکان بروز خلاقیت را از سینمای دینی می‌گیرند. الگو‌های رایجی از قبیل تحول یک زائر که ناخواسته یا بر حسب اتفاق به حرم امام رضا (ع) مشرف شده، انتظار معجزه در حرم، حل شدن مشکلات اجتماعی در مسیر یک سفر زیارتی و... مواردی هستند که در اغلب آثار تولید شده با مضمون فرهنگ رضوی به چشم می‌خورند.