معصومه متین نژاد/ شهرآرانیوز - در نیم قرن اخیر، توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع، کاهش باروری و به دنبال آن کاهش رشد جمعیت و افزایش امید زندگی را به همراه داشته است. این موضوع باعث شده تا تعداد سالمندان افزایش چشمگیری بیابد و هزینه‌های زیادی به‌ویژه در بخش بهداشت و درمان به کشور‌ها تحمیل شود که هشداری جدی به جوامع برای توجه بیشتر به مسئله جمعیت است.
بد نیست، بدانید؛ در سال ٢٠١٠ تخمین زده شد ۵٢۴ میلیون نفر، یعنی ٨ درصد جمعیت جهان، افراد سال‌خورده باشند. همچنین پیش‌بینی شد این رقم در سال ٢٠۵٠ تقریبا ٣ برابر شود و به حدود ۵/١ میلیارد نفر برسد. در این بین، سهم کشور‌های در حال توسعه یا کمترتوسعه‌یافته به دلیل جمعیت جوان زیادی که اکنون دارند، بیشتر خواهد بود. حتی پیش‌بینی می‌شود جمعیت سال‌خورده آن‌ها تا ٢۵٠ درصد هم افزایش یابد.
بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت زمانی که ١۵ درصد از جمعیت یک کشور افراد بالای ۶۵ سال باشند، جمعیت به سمت سال‌خوردگی می‌رود و هنگامی که ۴٠ درصد از جمعیت بین ١۵ تا ۶۵ سال باشند، جمعیت آن کشور جوان است و ما اکنون در شرایط طلایی پنجره جمعیتی و گذر از جوانی به سال‌خوردگی هستیم، چون با کاهش سریع باروری در چند دهه اخیر روبهرو بوده‌ایم و پیش‌بینی می‌شود تا ٣٠ سال آینده جمعیت سال‌خورده کشورمان به ٢۵ درصد هم برسد.
این موضوعی است که ما هم آن را با دکتر غلامرضا حسنی، جامعه‌شناس و محقق جمعیتی، در میان گذاشتیم تا با توجه به شرایط اقتصادی و فرهنگی‌ای که داریم، به راهکاری منطقی برای آن برسیم. این استادیار دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است: جمعیت زیاد معضل نیست، بلکه مدیریت ضعیف این جمعیت معضل است. رویه‌ای که همچنان ادامه دارد و باید تا دیر نشده است، برای آن فکری کرد.
وضعیت ایران از گذشته تا امروز
حدود ۴٠ سال پیش، یعنی زمانی که در آغاز راه توسعه بودیم، نرخ باروری کل در ایران ٧/۶ بود و اکنون به ٨/١ رسیده است، رکورد جمعیتی عجیبی که در دنیا مانند آن کم‌نظیر است. برای نمونه، کشوری مانند فرانسه این فاصله را در طول ١۵٠ سال طی کرده است و حالا هر ٢ کشور، و البته کشور‌های زیاد دیگری، تمام تلاششان را می‌کنند که این نرخ را دست‌کم به ٢ تولد برسانند، اتفاقی که به نظر می‌رسد با توجه به پشتوانه‌های دینی و فرهنگی مردم کشورمان از طریق حمایت‌های مادی و معنوی از خانواده‌های جوان به راحتی امکان‌پذیر باشد. درحالی که این اتفاق در کشور‌های توسعه‌یافته، با وجود حمایت‌های زیاد، هنوز عملی نشده است.
نرخ باروری کل (TFR) به تعداد فرزندانی گفته می‌شود که یک زن در تمام طول دوران باروری خود می‌تواند بیاورد. این نرخ در سال ٩۴ درکشور ما پس از گذشت سال‌ها کمی افزایش یافت، ولی دوباره به همان ٨/١ رسید. این نرخ برای کشور‌های توسعه‌یافته ۶/١، برای کشور‌های درحال توسعه ٣/٢ و برای کشور‌های توسعه‌نیافته بسیار بیشتر است. برای نمونه، در برخی کشور‌های آفریقایی مانند برونئی ۴/۵ است.
در مجموع و به طور کلی، در شرایط کنونی، بیشتر کشور‌ها تمایل دارند نرخ باروری کل خود را به عدد ٢ برسانند.
نقطه مطلوب برای رشد جمعیت ایران
رشد جمعیت مسئله‌ای ملی است که در ساختار اقتصادی کشور بسیار تأثیرگذار است. هرچند هم‌اکنون رشد جمعیتمان منفی نیست و حدود یک درصد است، اما با شدت کاهش جمعیت روبهرو هستیم. یعنی اگر قرار باشد با همین رویه پیش برویم، به‌زودی با جمعیت سال‌خورده زیادی روبهرو خواهیم شد که هزینه‌های کشور را از بخش آموزش به بخش بهداشت و درمان سوق خواهند داد. همچنین منابع و اشتغال را هم با مشکلات جدی روبهرو خواهند کرد.
در شرایط کنونی و با جمعیت جوانی که داریم، ٧١ درصد جمعیت در سن اشتغال هستند، هرچند همه آن‌ها شاغل نیستند. به عبارت دیگر، به ازای هر ٨ نفر یک فرد شاغل داریم که در صورت پیری جمعیت، این تناسب فاجعه‌بار خواهدشد. آمار‌های رسمی نشان می‌دهد اگر قرار باشد با همین رویه پیش برویم، در سال ٢٠۵٠ به رشد صفر و در سال ٢٠٧۵ به رشد منفی خواهیم رسید. این در حالی است که با برنامه‌ریزی و اقدامات حمایتی، به‌راحتی می‌توان رشد را معکوس و مثبت کرد. گواه این مطلب هم نتایج یک تحقیق میدانی در سال گذشته در استان است که نشان می‌داد: میانگین نگرش به فرزندآوری ۵/٢ برای شهر‌ها و ٣ برای روستاهاست، درحالی‌که تعداد فرزندان محقق‌شده برای هر ٢ گروه نیم واحد کمتر است از آنچه بیان کرده‌اند. بیشتر آنان هم شرایط اقتصادی و مشکلات اجتماعی را دخیل می‌دانند.
جمعیت زیاد هیچ دوره‌ای معضل نبوده است
پس از انقلاب، یک‌باره جمعیت رشد زیادی داشت، ولی به دلیل مدیریت ضعیف دولت‌ها، با این باور که جمعیت زیاد برای آینده کشور مشکل‌زا خواهد بود، سیاست‌های کاهش جمعیتی در پیش گرفته شد تا جایی که بر باور‌های فرهنگی مردم هم به‌شدت اثر گذاشت. واقعیت این است که هیچ‌گاه و در هیچ دوره‌ای جمعیت زیاد معضل نبوده است و نیست، بلکه این مدیریت جمعیتی است که دولت‌ها و ملت‌ها را با مشکل روبهرو می‌کند. پویایی هر کشوری مرهون جمعیت جوان و پویای آن است مانند چین که به دلیل نیروی انسانی زیاد و مدیریت درست آن، اکنون به یک ابرقدرت در دنیا تبدیل شده است.
همین‌طور که کم بودن جمعیت یک خانواده هم شرط موفقیت تحصیلی، شغلی و اجتماعی اعضای آن نیست، بلکه نوع تربیت و مدیریت آن خانواده است که از بچه‌ها افرادی توانمند و موفق می‌سازد، هرچند نمی‌توان منکر نقش منابع مالی و حمایتی در آن خانواده شد. در بحث مدیریت درست جمعیت، جنسیت هم مهم نیست، چون زنان نیرو‌های کار بسیار خوبی برای هر جامعه‌ای هستند و می‌توانند رشد اقتصادی آن جامعه را هم تضمین کنند، اما به شرط‌ها و شروطها.
مهم‌ترین دلیل باروری پایین در جامعه
گذشته از مشکلات اقتصادی‌ای که وجود دارد، نبود حمایت‌های معنوی از خانواده‌ها به‌ویژه زنان باعث شده است تمایل به فرزندآوری به طور چشمگیری کم شود. برای نمونه، در گذشته، وقتی زنی فرزنددار می‌شد، همه از پدر و مادر گرفته تا همسایه‌ها و فامیل از او حمایت معنوی می‌کردند. یعنی جز اینکه در امر فرزندپروری و فرزندداری کمک می‌شد، برای داشتن فرزند‌های بیشتر هم تشویقش می‌کردند، اما حالا افزون بر اینکه داشتن فرزند زیاد اصلا پذیرفته نیست، مادر جوان هم باید به‌تن‌هایی از فرزندش مراقبت کند، آن هم در شرایطی که معمولا شاغل است. تغییر در باور‌های زنان جامعه هم از آن دلایلی است که اصلاح آن به کار فرهنگی بسیار زیادی نیاز دارد. این موضوع باعث شده است افزون بر اینکه زنان به ازدواج زودهنگام تمایلی نداشته باشند، برای داشتن بیش از ٢ فرزند هم هیچ‌گاه برنامه‌ریزی نکنند، چون این اتفاق فرصت‌های زیادی مانند تحصیل، اشتغال، فراغت و تفریح را از آنان می‌گیرد و آنان ترجیح می‌دهند به جای داشتن فرزندان بیشتر، حمایت‌های بیشتری از فرزندانشان داشته باشند.
مقایسه نرخ باروری در ایران و چند کشور توسعه‌یافته
نرخ باروری کل ایران ٨/١
نرخ باروری کل آمریکا ٩/١
نرخ باروری کل فرانسه ٧/١
نرخ باروری کل انگلستان ۶/١
راه برون رفت از معضل جمعیتی پیش رو
تا پیش از سالمند شدن جامعه، ٢٠ سال فرصت داریم برای رشد باروری و استفاده از فرصت سالمندی برنامه ریزی کنیم. برای این منظور، دست کم در حوزه رشد باروری راهکار‌های زیاد عملیاتی وجود دارد که برخی کشور‌ها هم آن را تجربه کرده اند، نظیر کاهش ساعت کاری بانوان البته با حقوق کامل، افزایش و دادن حق عائله مندی مردان به طور مستقیم به همسران خانه دارشان، دادن حقوق و مزایای بیمه به زنان خانه دار، ایجاد رشته دانشگاهی کودک یاری برای حمایت از نظام خانواده و دادن امکانات و خدمات بیشتر به خانواده‌های دارای فرزند بیشتر. پیدا کردن این راهکار‌ها کار سختی نیست، به ویژه اینکه رهبر معظم انقلاب هم در سیاست‌های چهارده گانه جمعیتی خود به روشنی به مسئله و پاسخ آن اشاره کرده اند و عمل به آن می‌تواند کلیدی برای حل همه مشکلات جمعیتی جامعه در شرایط کنونی باشد.
سیاست‌های چهارده گانه جمعیتی رهبر معظم انقلاب
ارتقای پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی.
رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنان در تأمین هزینه‌های زندگی و تربیت نسل صالح و کارآمد.
اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران به ویژه در دوره بارداری و شیردهی و پوشش بیمه‌ای هزینه‌های زایمان و درمان ناباروری مردان و زنان، و تقویت نهاد‌ها و مؤسسات حمایتی ذی ربط.
تحکیم بنیان و پایداری خانواده با اصلاح و تکمیل آموزش‌های عمومی درباره اصالت کانون خانواده و فرزندپروری با تأکید بر آموزش مهارت‌های زندگی و ارتباطی و ارائه خدمات مشاوره‌ای بر مبنای فرهنگ و ارزش‌های اسلامی ایرانی و توسعه و تقویت نظام تأمین اجتماعی، خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی برای سلامت باروری و فرزندآوری.
ترویج و نهادینه سازی سبک زندگی اسلامی ایرانی و مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی.
ارتقای امید به زندگی، تأمین سلامت و تغذیه سالم جمعیت و پیش گیری از آسیب‌های اجتماعی به ویژه اعتیاد، سوانح، آلودگی‌های زیست محیطی و بیماری ها.
فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان و ایجاد شرایط لازم برای تأمین سلامت و نگهداری آنان در خانواده و پیش بینی سازوکار لازم برای بهره مندی از تجارب و توانمندی‌های سالمندان در عرصه‌های مناسب.
توانمندسازی جمعیت در سن کار با فرهنگ سازی و اصلاح، تقویت و سازگار کردن نظامات تربیتی و آموزش‌های عمومی، کارآفرینی، فنی حرفه‌ای و تخصصی با نیاز‌های جامعه و استعداد‌ها و علایق آنان برای ایجاد اشتغال مؤثر و مولد.
بازتوزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت متناسب با ظرفیت زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی.
حفظ و جذب جمعیت در روستا‌ها و مناطق مرزی و کم تراکم و ایجاد مراکز جدید جمعیتی به ویژه در جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان از طریق توسعه شبکه‌های زیربنایی، حمایت و تشویق سرمایه گذاری و ایجاد فضای کسب وکار با درآمد کافی.
مدیریت مهاجرت به داخل و خارج هماهنگ با سیاست‌های کلی جمعیت با تدوین و اجرای ساز و کار‌های مناسب.
تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایه گذاری، و بهره گیری از ظرفیت‌ها و توانایی‌های آنان.
تقویت مؤلفه‌های هویت بخش ملی (ایرانی، اسلامی و انقلابی) و ارتقای وفاق و هم گرایی اجتماعی در پهنه سرزمینی به ویژه در میان مرزنشینان و ایرانیان خارج از کشور.
رصد مستمر سیاست‌های جمعیتی در ابعاد کمی و کیفی با ایجاد سازوکار مناسب و تدوین شاخص‌های بومی توسعه انسانی و انجام پژوهش‌های جمعیتی و توسعه انسانی.