تولید محصول آب‌بر در استان بی‌آب خراسان رضوی!

به گزارش شهرآرانیوز؛ آب نیست. کشاورزی در بحران غوطه ور است. خراسان رضوی رتبه اول در میزان تولید و سطح زیر کشت خربزه در کشور را دارد و رتبه دوم در تولید پنبه و جو. از این دست رتبه‌ها برای استان ما زیاد ثبت شده است، اما آیا این افتخاری برای استان محسوب می‌شود؟ آیا سال‌های سال کاشت چغندر و امثال آن، آن قدر‌ها که آب و انرژی برده برای استان آورده داشته است؟ اگر نه، ادامه آن تا چه زمان جایز یا اصلا امکان پذیر است.

اقلیم خراسان رضوی طبق آخرین گزارش‌ها ۱۲ درصد خیلی خشک، ۶۲ درصد خشک و ۲۶ درصد نیمه خشک است. مصرف سالانه آب در بخش کشاورزی بیش از ۸۱ درصد آب مصرفی استان است. همه این آمار و آنچه در ادامه خواهید خواند طبق داده‌های آخرین گزارش جهاد کشاورزی خراسان رضوی از سیمای کشاورزی این استان است.

با بالاگرفتن تنش‌های آبی، موضوع‌هایی مانند صادرات آب مجازی، (یعنی همان آبی که برای پرورش یک محصول استفاده می‌شود و ممکن است در ظاهر دیده نشود.) بهره وری فیزیکی آب و... داغ شده است. برخی ادعا دارند خربزه، هندوانه، چغندر و... آن قدر‌ها هم آب بر نیستند و فقط بدنام شده‌اند. عده‌ای هم می‌گویند که درنهایت کشت این محصولات کشاورزی، به صادرات آب مجازی منجر می‌شود آن هم با بهره وری اندک.

سال هاست که کارشناسان درباره وضعیت بحرانی دشت‌های استان هشدار می‌دهند. تأثیر خشک سالی بر استان ما تا اندازه‌ای بوده که به گفته آن‌ها خراسان رضوی وسیع‌ترین پهنه‌های فرونشستی را در مقایسه با سایر استان‌ها داراست. به عنوان مثال دشت مشهد با برداشت از دل سفره‌های آب زیرزمینی شیره جانش کشیده شده است.

حالا با شدت گرفتن بحران آب، در این گزارش نیم نگاهی به محصولات کشاورزی استان می‌اندازیم و پای صحبت کارشناسان درباره آب مجازی و بهره وری فیزیکی آب و باید‌ها و نباید‌ها در حوزه کشاورزی می‌نشینیم. بدیهی است که پرداختن به ابعاد مختلف در این حوزه در دل یک گزارش نمی‌گنجد و شهرآرا در روز‌های دیگر مانند گذشته به ابعاد دیگر این چالش خواهد پرداخت.

رتبه‌هایی که آب برد

خراسان رضوی رتبه پنجم سطح زیر کشت سیب درختی در کشور را دارد. حدود ۱۶ هزارو ۴۸۰ هکتار. از دل این زمین‌ها بیش از ۱۹۸ هزار تن سیب به عمل می‌آید. به گفته کارشناسان، میزان آب مورد نیاز برای تولید یک کیلو سیب بیش از ۷۰۰ لیتر است. در سال ۱۴۰۳ بیش از ۱۰۱ هزار تن انواع سیب از خراسان رضوی صادر شده است. این یک مثال است که نیاز به توضیح بیشتری ندارد.

طبق آخرین آمار، سال ۱۴۰۲ در استان بیش از ۵۰۷ هزار تن گوجه تولید کردیم. رتبه پنجم در کشور. کاشت گوجه فرنگی زمانی برای تأمین زنجیره تولید رب در خراسان رضوی مورد توجه بود. البته اکنون اغلب همان کارخانه‌های تولید رب با ظرفیتی کمتر از ۳۰ درصد در حال فعالیت هستند. تولید هر کیلو گوجه فرنگی بیش از ۱۱۰ لیتر آب نیاز دارد. سال ۱۴۰۳ حدود ۳۴ هزار تن گوجه از خراسان رضوی صادر شد، البته برخی کارشناسان کاشت این محصول را با شرط و شروط برای استان مناسب می‌دانند. از جمله بهره گیری از آبیاری قطره‌ای، توسعه گلخانه‌ای، گسترش نیافتن در مناطق کم آب و.

خراسان رضوی حدود ۶۰ هزار تن پنبه تولید کرده و در کشور رتبه دوم را به دست آورده است. پنبه یک محصول پرآب طلب شناخته می‌شود که البته برخی با واژه کالای استراتژیک و رونق صنعت نساجی در گذشته‌های دور به علت کاشت این محصول در خراسان رضوی پاسخ می‌دهند. چقدر آب نیاز دارد؟ برای اینکه کشت پنبه راندمان ثابتی داشته باشد، نیاز به آبیاری شدید دارد.

براساس گزارش انجمن نساجی ایران، طبق برآورد‌ها به طور متوسط برای کشت هر کیلوگرم پنبه در سطح جهان باید ۸۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰لیتر آب مصرف شود. در مناطق خشک، این مقدار حتی ممکن است بیشتر از این هم شود.

بهره وری فیزیکی یا توجیه برای کاشت

با بالاگرفتن انتقاد‌ها از صادرات محصولات آب بر در اوج بحران منابع آبی، برخی مسئولان با استناد به شاخص «بهره وری فیزیکی آب»، از کشت و صادرات برخی صیفی جات پرحجم مثل هندوانه، خیار و گوجه دفاع می‌کنند. آن‌ها می‌گویند که این محصولات از هر مترمکعب آب، چندین کیلو محصول تولید می‌کنند و بنابراین «آب بر» محسوب نمی‌شوند. این گزاره اگرچه از نظر عددی درست است، اما گویای تمام واقعیت نیست.

برای سنجش آب بری یک محصول، تنها معیار «کیلوگرم بر مترمکعب» کافی نیست. بهره وری اقتصادی آب (درآمد به ازای واحد آب)، میزان کل آب مصرف شده در سطح کشور و سازگاری اقلیمی هم باید لحاظ شود. مثلا ممکن است یک محصول بهره وری فیزیکی خوبی داشته باشد، اما، چون در سطح وسیعی کاشته می‌شود یا ارزش اقتصادی پایینی دارد، در مجموع فشار زیادی به منابع آب وارد کند.

از سوی دیگر، صادرات این محصولات درواقع صادرات «آب مجازی» کشور است؛ یعنی آب مصرف شده برای تولید، از مرز‌ها خارج می‌شود، بی آنکه بازگشتی برای سفره‌های زیرزمینی داشته باشد؛ بنابراین ارجاع صرف به یک شاخص آماری، بدون درنظر گرفتن جنبه‌های اقتصادی، زیست محیطی و منطقه‌ای، می‌تواند منجر به تصمیم گیری‌های اشتباه در مدیریت آب شود. دفاع از محصولات پرمصرف فقط به دلیل بهره وری فیزیکی شان، نوعی آدرس غلط دادن است؛ به ویژه اگر در مناطق بحران زده و با منابع آب محدود کشت شده باشند.

اصلاح الگوی کشت، ضرورتی حیاتی برای استان

در خراسان رضوی که اقلیم خشک و کم بارشی دارد، برخی محصولات با مصرف آب زیاد همچنان در حال کشت هستند. برنج یکی از نمونه‌های بارز این وضعیت است که با وجود نیاز آبی بسیار بالا، در شهرستان‌هایی مثل کلات و درگز کشت می‌شود. همچنین چغندرقند، به ویژه به صورت بهاره، یکی دیگر از کشت‌های پرمصرف در دشت‌های بحران زده این استان است که بقای آن بیشتر به دلیل نیاز کارخانه‌های قند و نه سازگاری اقلیمی است.

کشت ذرت علوفه‌ای هم که عمدتا برای دامداری‌های صنعتی تولید می‌شود، در مناطقی مانند چناران، فریمان و تربت جام توسعه یافته است؛ درحالی که این محصول با مصرف آبی در حد برنج، فشار زیادی به منابع زیرزمینی وارد می‌کند. حتی صیفی جاتی مثل هندوانه، خیار و گوجه که بهره وری فیزیکی زیادی دارند، وقتی در سطح وسیع، آن هم در فصل خشک و برای صادرات کاشته می‌شوند، در عمل منابع آبی را تهی کرده و موجب تشدید بحران می‌شوند.

در مقابل، محصولاتی مانند زعفران، پسته، گیاهان دارویی و انار، به دلیل نیاز آبی پایین و سازگاری بیشتر با اقلیم خشک، گزینه‌های منطقی تری برای کشاورزی پایدار در استان به شمار می‌روند. با این حال، نبود الگوی کشت الزام آور و ضعف سیاست گذاری، باعث شده حتی در بحرانی‌ترین دشت ها، کشت‌های پرمصرف ادامه پیدا کند.

آمار‌ها می‌توانند فریب دهنده باشند اگر به تنهایی مبنای سیاست گذاری قرار گیرند. در مدیریت منابع آب، آنچه اهمیت دارد فقط «چند کیلو در ازای هر مترمکعب» نیست، بلکه «چه محصولی، کجا و با چه هدفی» تولید می‌شود. خراسان رضوی دیگر تحمل آزمون وخطا ندارد؛ اصلاح الگوی کشت نه یک توصیه، بلکه ضرورتی حیاتی است.

کشاورزی باید علمی شود

استاد کشاورزی دانشگاه آزاد مشهد راه نجات از بحران آب را در مزرعه‌های خارج از مرز و کشت‌های جایگزین منطقی می‌داند. علیرضا سوهانی تأکید می‌کند: اگر به کشاورز‌ها کشت جایگزین منطقی معرفی کنیم، کشاورزان خواهند پذیرفت، اما نتوانستیم در این زمینه درست برنامه ریزی کنیم.

این استاد دانشگاه با اشاره به ظرفیت خراسان رضوی در تولید گیاهان دارویی می‌افزاید: حتی در شرایط تحریم، گیاهان دارویی بازار تضمین شده جهانی دارند و استان ما در تولید این گیاهان بسیار شرایط مطلوبی دارد، اما متأسفانه به صورت فله و بدون فراوری می‌فروشیم. سطح زیر کشت آن نیز بسیار پایین است.

به گفته سوهانی تا زمانی که تصمیم گیری‌ها در اتاق‌های بسته و بدون ارتباط با کشاورز انجام شود، بحران آب باقی می‌ماند. کشاورز باید لمس کند که کشت جایگزین برایش سود دارد، نه اینکه فقط دستور بشنود.

او با اشاره به تجارب کشور‌های دیگر می‌گوید: اروپا سال هاست به سمت کشت‌های هیدروپونیک رفته است. ژاپن بدون آب و خاک، در برزیل زمین می‌خرد و برای خودش کشت می‌کند. ما هم می‌توانیم در کشور‌هایی مثل ترکمنستان یا تاجیکستان زمین بگیریم، آنجا تولید کنیم و محصول را وارد کنیم.

او ادامه می‌دهد: عربستان در دل بیابان گندم تولید می‌کند، چون آبیاری اش را اصلاح کرده است. ما هم باید به جای آبیاری سنتی، فقط سراغ سیستم‌های قطره‌ای و زیرسطحی برویم. حتی می‌توان بخشی از این سیستم‌ها را رایگان در اختیار کشاورزان گذاشت، اما در عوض دیگر اجازه هدررفت آب را نداد.

ریاضت ۱۰ساله آبی برای نجات سفره‌های زیرزمینی

باوجود تلاش‌های صورت گرفته، کشاورزی ما همچنان سنتی است و‌ نمی‌توان آن را مدرن و بهره ور دانست. این سبک کشاورزی سنخیتی با محدودیت منابع آب ندارد. مشاور مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با تأکید براین موضوع، می‌گوید: کشاورزی خراسان بزرگ است؛ بزرگ‌تر از آنچه با میزان آب تجدیدپذیر استان همخوان باشد. باید آن را کوچک تر، ولی بهره ورتر کرد.

علیرضا طاهری با اشاره به اینکه بدون کاهش تولید، می‌توان مصرف آب را کاهش داد، اگر زیرساخت‌های بهره وری فراهم شود می‌افزاید: بر اساس اطلاعات جهاد کشاورزی، یک هکتار گوجه فرنگی سنتی حدود ۳۷تن محصول می‌دهد، اما در شرایط گلخانه‌ای می‌توان بیش از ۷۰۰تن برداشت کرد.

او برای احیای منابع زیرزمینی پیشنهاد می‌دهد: باید یک برنامه ریاضتی ۱۰ساله اجرا شود که مصرف آب کشاورزی را نصف کند؛ البته بدون کاهش تولید، با بهره وری بالا و زیرساخت‌های مدرن مانند آبیاری زیرسطحی و گلخانه ها.

او با اشاره به وضعیت مصرف آب در استان می‌گوید: در حال حاضر ۸۱.۱ درصد از آب مصرفی استان در بخش کشاورزی، حدود ۵درصد در صنعت و خدمات و ۱۳.۹ درصد در بخش شرب مصرف می‌شود.

مشاور مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان اینکه الگوی مصرف آب در خراسان رضوی نسبت به میانگین کشوری به الگوی جهانی نزدیک‌تر است، توضیح می‌دهد: در حالی که در سطح کشور حدود ۹۰درصد آب در کشاورزی مصرف می‌شود، استاندارد جهانی توصیه می‌کند که سهم کشاورزی حدود ۷۰ درصد باشد. باوجوداین نمی‌توان سیستم کشاورزی استان را مدرن و نسبت به آب مصرفی بهره ور دانست.

طاهری با اشاره به بحران منابع آبی استان می‌گوید: امسال استان با ۱۰۰۴.۵ میلیون مترمکعب کسری مخزن روبه روست که عدد بسیار بزرگی است و هر سال از مجموع ذخایر تجدیدپذیر ما کسر می‌شود. به عنوان مثال در دشت مشهد این رقم به ۱۷۸میلیون مترمکعب می‌رسد.

او ابا اشاره به تأثیر برداشت از چاه‌های آب ادامه می‌دهد: حتی اگر برداشت‌ها از چاه‌های مجاز طبق پروانه‌ها باشد، باز هم سطح آب زیرزمینی افت خواهد کرد. زیرا منابع تجدیدپذیر کافی نیستند که برداشت را تأمین کند.

به گفته او چاه‌های مجاز استان حدود ۳.۵ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند و سهم چاه‌های غیرمجاز ۱۳۴میلیون مترمکعب است. این مقدار کم اثر نیست، اما مشکل اصلی، برداشت بالای چاه‌های مجاز است.

مشاور مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان اینکه «الگوی کشت» در اختیار بازار است، می‌گوید: اگر کشاورز ببیند یک محصول مانند سیب زمینی قیمت خوبی دارد، همان لحظه تصمیم می‌گیرد تمام زمینش را به آن اختصاص دهد. نتیجه آن می‌شود وفور محصول و سقوط قیمت در سال بعد، تا حدی که حتی محصول به خوراک دام می‌رسد. طاهری تأکید می‌کند: دولت باید از تصدی گری در بخش کشاورزی خارج شود و مدیریت را به مردم و کشاورزان بسپارد.

کشاورزی آینده نگر، نه آب بر

دبیر سند تحول کشاورزی جهاد کشاورزی خراسان رضوی، با اشاره به وضعیت پیچیده منابع آب و برق و تداوم خشک سالی‌ها در استان، می‌گوید: در چنین شرایطی، کشاورزی باید متناسب با توان واقعی منابع آبی و اقلیم منطقه سامان دهی شود. علی اصغر تورانی می‌افزاید: تولید محصولات باید بر پایه منابع موجود و پتانسیل منطقه باشد، نه صرفا بر اساس عادت‌های گذشته یا فشار‌های بازار.

او با اشاره به وضعیت محصولاتی مثل پنبه و خربزه در خراسان رضوی ادعا می‌کند: خربزه الزاما محصول پرآب طلبی نیست. اگر به روش‌هایی مثل نشاکاری یا استفاده از پوشش پلاستیکی برویم، مصرف آب آن به شدت کاهش می‌یابد. ضمن اینکه این محصول در برخی مناطق، عملکرد قابل قبولی داشته است. از طرفی باید توجه داشت پنبه یک محصول استراتژیک است؛ هم در صنعت، هم در دانش، هم در کشاورزی.

دبیر سند تحول کشاورزی استان با بیان اینکه نمی‌شود کشاورز را به اجبار به الگوی خاصی وادار کرد و کشاورز عرضه و تقاضای بازار را برای کاشت محصول در نظر می‌گیرد، می‌گوید: در عین حال، باید برای برخی محصولات پرآب یا ناسازگار با اقلیم خراسان، ممنوعیت کشت صادر کرد. همان طور که برای خشخاش چنین سیاستی داریم. اگر محصولی، هم از نظر اقتصادی و هم از نظر اکولوژیکی برای استان زیان بار باشد، باید برای آن محدودیت ایجاد کرد.

تورانی درباره بحران چاه‌های غیرمجاز هشدار می‌دهد و تأکید می‌کند: برداشت‌های غیرمجاز از منابع آبی عملا آینده استان و کشور را به خطر انداخته است. این چاه‌ها نه تنها بازدهی ندارند، بلکه فقط منابع زیرزمینی را هدر می‌دهند و هیچ گونه کنترلی هم بر آن‌ها نیست؛ چون در حریم خصوصی حفر شده‌اند و برای ورود و بررسی شان باید حکم قضایی صادر شود.

او در ادامه می‌افزاید: با توجه به وضعیت سفره‌های زیرزمینی، باید ابتدا محدودیت برداشت آب ایجاد کنیم حتی در چاه‌های مجاز.

دبیر سند تحول کشاورزی استان بر ظرفیت همکاری با کشور‌های همسایه در زمینه صادرات محصولات کشاورزی فراوری شده تأکید می‌کند و‌ می‌گوید: در شرایط فعلی، نه فقط تولید بلکه فراوری، بسته بندی و صادرات محصول باید هم زمان در سیاست گذاری‌ها لحاظ شود تا کشاورزی به سود اقتصادی برسد.