گذشتن ساده از کنار این گزارش عبور از کنار یک هویت ۸۰۰ ساله است که ارزش و اعتبار آن بر کسی پوشیده نیست، ولی به حال خود رها شده است. کاری که دفتر توسعه محله طرق پیگیر آن است از خواب بیدار کردن کسانی است که سال‌های سال است بی‌اعتنا به این عظمت تاریخی در خور اعتنا چشم به روی تاریخ آن بسته‌اند.
سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ گذشتن ساده از کنار این گزارش عبور از کنار یک هویت ۸۰۰ ساله است که ارزش و اعتبار آن بر کسی پوشیده نیست، ولی به حال خود رها شده است. کاری که دفتر توسعه محله طرق پیگیر آن است از خواب بیدار کردن کسانی است که سال‌های سال است بی‌اعتنا به این عظمت تاریخی در خور اعتنا چشم به روی تاریخ آن بسته‌اند.
پیش از این شهرآرامحله گزارش‌های متعددی از ابعاد تاریخی و هویتی این بنا چاپ کرده بود و اهمیت این گنجینه فراموش شده در دل یک محله قدیمی را یادآور شده است. پیگیری مجدانه دفتر توسعه طرق ما را بر آن داشت، دوباره به سراغ این مصلای قدیمی شهر برویم. جایی که به روایت تاریخ قدیمی‌ترین مصلای شهرمان است.
امید داریم که روزی برسد که به جای گله کردن از کم‌کاری مسئولان امر با کسانی که برای به نتیجه رسیدن این مهم اهتمام ویژه داشتند گفتگو کنیم و بپرسیم چه شد که این برگ زرین افتخار را در کارنامه کاری خود ثبت کردید؟ چرا که صیانت از این اثر گرانمایه تاریخی کاری است کارستان که تا سالیان سال در ذهن مردم مشهد ماندگار می‌شود. یادمان نرود تاریخ خریداری یا تولید نمی‌شود و راهی برای استحصال آن نیست. تاریخ را فقط می‌شود حفظ کرد! راهی که پیش‌روی مسئولان این شهر است...
۲۰۰ متر تا زائرشهر!
نخستین بار پشت دیوار ایستاده‌ایم و از فاصله دور نظاره‌گر مقاومت یک بنای استواریم. دیواری که آستان قدس دور این بنای باشکوه، اما غریب عصر ایلخانی کشیده است ما را بر آن می‌دارد که از همین فاصله دور چشم به زیبایی او بدوزیم. فاصله ایوان تا نخستین ساختمان در حال ساخت زائرشهر حدود ۲۰۰ متر است. از این سو پشت ایوان برافراشته طرق ساختمان‌های نمای سنگ زائرشهر است. با دستور تولیت محترم آستان قدس رضوی زائرشهر در فاز ۲ متوقف ماند و جای شکر دارد که فاز سوم در نطفه، خفه شده است. ساختمان‌هایی که اگر ساخته می‌شد آن‌قدر نزدیک به ایوان بود که حتی سایه بلند آن را بر سر خود حس می‌کردند.
دومین مرتبه در زمینی ایستاده‌ایم که قرار بود به صورت یک فضای سبز گردشگری و میراثی ساخته و در اختیار عموم قرار بگیرد. ورود ما به محوطه ایوان با پیگیری‌های فراوان و عبور از هفت خان رستم است. ایجاد راه دسترسی ساده برای ایوان یکی از درخواست‌های اهالی محل و سازمان‌ها برای کلید زدن کار مرمت ایوان است. حالا می‌توانیم ایوان را از نزدیک لمس کنیم. تقریبا نقطه‌ای در پیکره رنج دیده ایوان طرق نیست که آسیب و گزندی از زمانه را در خود جای نداده باشد. در همسایگی ایوان رؤیای ساخت درمانگاه تخصصی در قطعه زمینی انتظار تحقق را می‌کشد.
از دو ساختمان با اسکلت فلزی نیمه تمام عبور می‌کنیم. تا نزدیک ایوان خیابان‌کشی شده است. مهندسی که همراه ماست جذب شکوه ایوان شده است و می‌گوید: «طراحی دستی ساختمان‌های قدیم با دقت بالا باعث شده است که چینه‌های دیوار ایوان تاکنون راست قامت و استوار بماند.»
در حال مردنم
نگاهمان به بنچ‌مارک روی دیوار خشتی بنا می‌افتد و از خودمان می‌پرسیم کدام مهندس ناآگاهی است که روی بنای تاریخی چیز می‌نویسد! از این سوی ایوان خانه‌های محله در حریم این اثر تاریخی هستند. بافت ریزدانه ساختمان‌های اطراف ایوان به تمکن مالی پایین ساکنان آن اشاره دارد. ایوان تا اولین خانه‌های اهالی محل حدود ۲۰ متر فاصله دارد. پیش از این مسیر ورودی برای تردد مردم تعبیه شده بود که حالا دیوار شده است. نقش ستاره داوود، بازیگوشی بچه‌ها روی دیوار ایوان است؛ ولی از بازیگوشی کسانی که در کار مرمت ایوان سنگ می‌اندازند چه بگوییم. جالباسی کارتن‌خواب‌ها چوب‌های کوتاهی است که به سختی در تن زخمی دیوار‌ها فرو کرده‌اند. ظرف چند سال اخیر خرابی‌ها رو به فزونی گذاشته است. دیوارنوشته‌ها و زخم‌های متعدد کاممان را تلخ می‌کند و بی‌اعتنایی مسئولان کاممان را تلخ‌تر.
روی بخشی از دیواره‌های ضلع جنوبی گیاه سبز شده است. ریشه‌هایی که می‌تواند ریشه بنا را بزند. نصب ناودانی‌ها کار میراث برای حفظ بناست، ولی یکی از ناودانی‌ها شکسته است و آب، باران را به بدنه دیوار‌ها منتقل می‌کند. بندکشی‌ها و آجرچینی‌ها با سیاق معماری و مصالح کنونی تنها هنر میراث است روی بنا! مرمتی که بیشتر به تخریب شباهت دارد.
۲۰ سال از عمر این مرمت گذشته و مصالح لای آجر‌ها ورم کرده و بیرون زده است. دغدغه اصلی دلسوزان ایوان تحویل محوطه به میراث برای برداشت‌های باستان‌شناسی است تا نخستین گام احیای ایوان برداشته شود. ایوان عظیم طرق حالا تنها پناهگاه زنبور‌ها و کندوهایشان شده است تا غم غربتش را فرو خورد. احمدی شاید نمی‌دانسته که دارد بر یک بنای تاریخی ارزشمند می‌نویسد؛ اما از او چه توقع داریم که بسیاری از مسئولان ما هم هنوز نمی‌دانند که این بنای با ارزش چه گنجینه‌ای است. پیدا شدن آهن و ضربی در یکی از طاق‌ها ماجرای عجیبی است که نمی‌دانیم بر آن بخندیم یا گریه کنیم. دور تا دور بنا نشانه‌هایی از آجر‌های تاریخی که از فرو ریختن سرطاق‌ها حاصل شده است، دیده می‌شود. سیاهی‌های دیوار‌ها یادگار زمانی است که سقف ارزشمند آن پناهگاه معتادان بوده است. نم دیوار‌ها دور تا دور بنا در حال بالا رفتن است. اینجا جمع اضداد است تا یک مسئله را فریاد بزند: «در حال مردنم به فریادم برسید.
پیوست فرهنگی ایوان به کجا رسید؟
پیوست نگاری فرهنگی به عنوان یکی از عناصر مهم و اساسی مهندسی فرهنگی چند سال قبل از سوی مقام معظم رهبری مطرح شد تا در کنار طرح‌های اقتصادی و عمرانی یک پیوست فرهنگی در نظر گرفته شود تا همه ملزم به اجرای آن باشند. پیوست فرهنگی زائرشهر که در اسفند ۹۵ به تصویب رسید، نقطه امید مردم طرق برای احیای هرچه زودتر ایوان است. زمان شروع زائرشهر این پیوست فرهنگی همراه آن بود تا مردم طرق را قانع کند که اجرای این طرح به نفع منطقه است. مردمی که امید پیدا کردند پس از سال‌ها گوشه چشمی به ایوان مظلومشان بشود تا از خطر تخریب نجات پیدا کند. حالا چند سال پس از شروع زائرشهر و اجرای فاز یک و دو آن توقع مردم از مسئولان آستان قدس چیزی جز اجرای تعهداتی که در قبال ایوان و مردم منطقه دارند نیست. با نگاهی به پیوست فرهنگی زائر شهر به «استفاده از نیرو‌های بومی منطقه طرق در این مجموعه» و «بهره بردن از ظرفیت نیروی بسیج منطقه طرق برای تأمین امنیت زائرشهر» اشاره و بر «ایجاد دسترسی به کاربری‌های رفاهی و فرهنگی زائرشهر برای مردم منطقه در آن» تأکید شده است.
دیده شدن قرائت خانه، کلینیک درمانی، مسجد، سالن همایش و فضا‌های ورزشی با امکان دسترسی مردم محله با آن‌ها ظرفیت خوبی است که هیچ کدام تاکنون تحقق نیافته است. «تبدیل محیط ایوان طرق به موزه مردم شناسی با استفاده از ظرفیت‌های منطقه طرق، اختصاص فیش غذای حضرت در غذاخوری زائرشهر به مردم طرق در بازه‌های زمانی معین، عضویت یک نفر از اعضای شورای معتمدین طرق در هیئت امنای زائرشهر، در اولویت قرار دادن کسبه منطقه در واگذاری واحد‌های تجاری، ایجاد دسترسی مردم منطقه‌ای طرق به اتوبوس‌های ویژه زائرشهر» از جمله مواردی است که در بخش تعامل با محیط اجتماعی پیوست فرهنگی این مجموعه اقامتی آمده است.
«ایجاد دسترسی به ایوان طرق برای مردم منطقه و تبدیل محیط ایوان طرق به موزه مردم شناسی با استفاده از ظرفیت‌های منطقه طرق» از مواردی است که مرتبط با ایوان طرق در این پیوست آمده است. در بند سوم بخش کالبدی پیوست فرهنگی زائرشهر «احیا و نوسازی ایوان طرق با استفاده از ظرفیت‌های صندوق احیای اماکن تاریخی و تعریف کاربرد‌های اطراف آن» و در بند چهارم همین بخش «رعایت خط آسمان محله و لفاف فضایی ایوان طرق در طراحی میهمان‌پذیرها» ذکر شده است. اکنون تنها خواسته مردم منطقه که به نظر دور از انصاف هم نیست اجرای پیوست فرهنگی همراه طرح زائرشهر است که مسئولان وقت قول قطعی اجرای آن را به مردم طرق داده‌اند.
مردم در ایوان نذری می‌دادند
اهالی محل تنها دلسوزان چهل ساله ایوان طرق هستند که افزون بر تکیه بر وجه مذهبی ایوان طرق نگران تخریب آن هم هستند. اصغر مهدی‌زاده حافظه شفاهی ایوان طرق است که هم تخریب‌های بنا را به چشم خود دیده است و هم تلاشش برای احیای ایوان تمام‌شدنی نیست. او که حالا نزدیک به ۷۰ سال سن دارد سال ۶۴ برای مرمت مصلای طرق به میراث فرهنگی مراجعه و حدود ۲۵ میلیون تومان برای آن اعتبار می‌گیرد. او می‌گوید: «تن رنجور این ایوان تاریخی هر روز فرتوت‌تر و فرسوده‌تر می‌شود. آن زمان آجر‌هایی را کنده شده بود بازسازی و زیر ایوان را که خالی شده بود، پرکردند. بعضی قسمت‌ها را ضربی زدند تا خراب نشود. الان هم آجر‌هایی که تازه کار شده است، معلوم می‌شود.»
اهالی طرق معتقد هستند که دفینه‌های ایوان از سوی روس‌ها به سرقت رفته است. مهدی‌زاده فاصله سال‌های ۶۸ تا ۸۰ بار‌ها به میراث فرهنگی مراجعه می‌کند و از آن نتیجه‌ای نمی‌گیرد. مردم طرق مصلا را جایی برای نذر و نیازشان قرار داده‌اند و تا زمانی که آستان قدس دسترسی به آن را محدود نکرده بود به زیارت قبور داخل ایوان می‌رفتند. آرامگاهی که معتقدند به سیدجعفر و سیدباقر فرزندان یکی از یاران امام رضا (ع) تعلق دارد. پیش از این ایوان اولین ایستگاه زائران امام رضا (ع) بوده است که پس از طی مسافت طولانی در آن استراحت می‌کردند و نماز می‌خواندند.
مهدی‌زاده اهمیت وجه مذهبی مصلای طرق را برای مردم بیان می‌کند: «زمانی که من بچه بودم سال‌هایی که تا ۴۰ روز بعد از عید بارندگی نبود، مردم گندم و بلغور نذر می‌کردند. علم را از طرق برمی‌داشتند و در مصلا سینه‌زنی می‌کردند. آنجا دیگ شله یا بلغور می‌زدند و عصرش باران می‌گرفت.» مردم طرق اعتقاد خاصی به ایوان دارند و از بسته شدن مسیر دسترسی‌شان به این بنای تاریخی دلخور هستند.
مهدی‌زاده ادامه می‌دهد: «چند سالی را ما در سایه ایوان نماز عید فطر خواندیم؛ ولی آستان قدس اینجا را دیوار کشید و مسیر رفت‌وآمد مردم را بست. من تا به حال چندین بار با میراث نامه نگاری کردم؛ ولی به جایی نرسید. آقای رئیسی قول داد که اینجا را ما با طرح میراث بازسازی و برای گردشگری استفاده می‌کنیم.»
پیگیری برای مرمت یک بنای تاریخی
سیدعلی حسینی، عضو شورای معتمدان طرق، نسل جوان این محله است که پیگیر بسیاری از موضوع‌های مرتبط با اینجاست. او در ابتدای گفتگو اشاره‌ای به سابقه تاریخی ایوان در کتاب‌های مختلف می‌کند و یادآور می‌شود که ایوان طرق محل برگزاری مراسم مذهبی مردم محله بوده است. حسینی در جلسه‌ای نبوده که درباره بازسازی و مرمت ایوان طرق صحبت نکند. عزمی که اهالی این محله تاریخ‌دار برای حفظ میراث شهرشان دارند متأسفانه کمتر در مسئولان شهری دیده می‌شود.
حسینی از اولین پیگیری‌های شورای معتمدان در این باره می‌گوید: «ما اولین پیگیری را از میراث کردیم. آن زمان تاج ایوان کامل بود. میراث فرهنگی حدود ۱۰۰ میلیون تومان اعتبار به این کار اختصاص داد و سقف ایوان را ایزوگام کرد و دو تا ناودان گذاشت.» او با اشاره به کم لطفی‌های میراث درباره ایوان طرق ادامه می‌دهد: «در مرحله بعد در کنار میراث فرهنگی با شهرداری ارتباط گرفتیم. آن زمان ایوان حدود ۶۰۰۰ نفر جمعیت داشت، ولی یک متر هم فضای سبز نداشت. ما از شهرداری خواستیم حریم مصلا آزادسازی و تبدیل به فضای سبز شود تا مردم از آن استفاده کنند.»
زائرشهر خواست مردم طرق بود
این عضو شورای معتمدان از همراهی شورای چهارم و در نظر گرفتن اعتبار برای این امر صحبت می‌کند و می‌گوید: «آن زمان میراث فرهنگی کوتاهی کرد و به وظیفه‌اش عمل نکرد. میراث نقشه‌ها و طرح اجرایی را در اختیار شهرداری قرار نداد. نه خودش وارد عمل شد و نه به سازمان دیگری اجازه کار داد.» در گام بعدی شورای معتمدان طرق با توجه به سابقه تاریخی این محله در پذیرایی از زائران امام رضا (ع) درخواست احداث زائرسرا را به آستان قدس ارائه می‌کند: «این منطقه ورودی زائران است و از دیرباز مردم طرق خانه و کاشانه‌شان را در اختیار زوار امام رضا (ع) قرار داده‌اند.
ما با آستان قدس گفتگو کردیم و از آن‌ها خواستیم که مصلا به عنوان یک نقطه قوت شهر مشهد با نظر میراث، بازسازی و برای استفاده عموم آماده شود که این مورد به صراحت در پیوست فرهنگی زائرشهر ذکر شده است.» پس از بازدید حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی، تولیت وقت آستان قدس رضوی طرح زائرشهر به تصویب می‌رسد و اجرا می‌شود. البته اجرای زائرشهر با آن حسن نیتی که مردم طرق نسبت به آن دارند همراه نمی‌شود.
حسینی در این‌باره می‌افزاید: «آقای بختیاری، قائم مقام وقت آستان قدس، قول مساعد دادند که تا انتهای سال ۹۷ هم‌زمان با اجرای فاز دوم زائرشهر بحث محوطه‌سازی و مرمت مصلا هم انجام بشود و در اختیار مردم قرار بگیرد که این قضیه تا کنون مورد غفلت واقع شده است. افزون بر اجرا نشدن پیوست فرهنگی راه قدیمی مردم ایوان طرق هم با شروع عملیات ساخت زائرشهر به روی مردم بسته شد. اکنون نه از سمت بولوار اصلی و نه از سمت خیابان شهید رجایی دسترسی برای بازدید از ایوان وجود ندارد.»
زائرشهر آن چیزی نشد که خواستیم
این عضو شورای معتمدان طرق به سابقه آستان قدس در حفاظت از میراث فرهنگی اشاره می‌کند و می‌گوید: «البته باید توجه داشت که آستان قدس در بحث نگهداری میراث فرهنگی تخصص بسیاری دارد. حرم خودش بزرگ‌ترین میراث فرهنگی ایران است، بر این اساس رها ماندن مصلای طرق قابل قبول نیست. تنها خواسته ما این است که قول‌هایی که مسئولان وقت به مردم طرق داده‌اند اجرایی شود.»
حسینی تأکید می‌کند که مردم طرق خوشحال هستند که در یک مسیر تاریخی قرار گرفته‌اند که گرد پای زائران امام رضا (ع) به خانه‌شان می‌نشیند و می‌گوید: «بیش از ۳۰ سال است که در دهه آخر صفر مردم خانه‌هایشان را تخلیه می‌کنند تا در اختیار زائران امام رضا (ع) قرار بدهند. به همین خاطر درخواست ساخت زائرشهر از سوی خودشان مطرح شد تا که زائران امام رضا (ع) در ورودی شهر به یک رفاه نسبی برسند؛ اما زائرشهر کنونی آن چیزی نبود که مردم طرق درخواست آن را به آستان قدس دادند. طرح اگر کامل اجرا می‌شد رضایت مردم و زائران امام رضا (ع) را در پی داشت. مردم این زمین را ۳۰ سال نگهداری کردند تا از آن بهره‌برداری خوبی شود. زائرشهر استفاده خوبی است که می‌تواند با اجرای پیوست فرهنگی آن کامل شود.»
او نکته‌ای قابل توجه درباره تغییر کاربری اراضی زائرشهر ارائه می‌کند: «زمین‌های زائرشهر با کاربری زراعی بوده است که برای تغییر کاربری باید از یک تا ۵۴ درصد زمین را به عنوان سرانه ورود به محدوده شهری در اختیار شهرداری قرار بدهد تا فضای خدماتی محیط تأمین شود که این مهم هم در این زمین اتفاق نیفتاد.»
غیبت آستان قدس!
در مرحله بعدی این دفتر توسعه محله است که طرح مرمت ایوان طرق را که جزو مطالبات مردم این منطقه است پیگیری می‌کند. طرح مرمت ایوان با مساعدت سازمان بازآفرینی فضا‌های شهری و با همت دفتر توسعه محله طرق در سند توسعه محله آمده و تفاهم‌نامه اجرای آن با حضور فرماندار مشهد به امضای طرفین رسیده است. احیا و ترمیم بنای ایوان و ایجاد فضای سبز پیرامون آن از جمله ملزومات اجرای این طرح است. آستان قدس با تحویل زمین و میراث با طراحی و شهرداری با ایجاد فضای سبز می‌تواند به بازگشت این بنای تاریخی به حیات دوباره کمک کند. ضمن اینکه طبق پیوست فرهنگی زائرشهر همه هزینه‌های اجرای این طرح با آستان قدس است که این هم در تفاهم‌نامه قید شده است. سند توسعه محله طرق در شورای اداری شهرستان تصویب و به شورای اداری استان رفته است. اکنون تحویل زمین از سوی آستان قدس برای شروع اجرای این پروژه الزامی است و تعلل این سازمان در اجرای تعهدات و تحویل زمین پذیرفتنی نیست.
در جلسه تصویب سند توسعه محله، سازمان بازآفرینی برای ورود به احیای ایوان اعلام آمادگی کرد. هفته گذشته نشست مشترک سازمان بازآفرینی، میراث فرهنگی، شهرداری منطقه و آستان قدس رضوی به همین جهت شکل گرفت تا که هماهنگی‌های لازم برای این امر انجام شود. جلسه‌ای که با حضور نیافتن نماینده آستان قدس بی‌نتیجه ماند.
حیدرپور، مدیر دفتر توسعه طرق، همه شرایط را برای احیای ایوان طرق مهیا می‌داند و می‌گوید: «اکنون بهترین زمان ممکن برای احیای ایوان طرق است. شورای شهر مصوبه‌ای برای این موضوع دارد. شهرداری اعلام آمادگی کرده و سازمان بازآفرینی هم می‌تواند در این مسیر همراه ما باشد و میراث هم اگرچه مشکل اعتبار دارد، ولی آماده است.»
صحبت‌های حیدرپور ما را با یک چالش اساسی روبه‌رو می‌کند. غیبت نماینده آستان قدس در جلسه‌ای به منظور احیای یک اثر تاریخی که سال‌ها از آن غفلت شده است چه توجیهی می‌تواند داشته باشد؟ اکنون تحویل زمین از سوی آستان قدس برای تسریع روند ترمیم بنای ایوان طرق یک نیاز فوری و غیر قابل اغماض است. دغدغه حفظ آثار تاریخی برای آیندگان باید در همه سازمان‌ها به صورت جدی وجود داشته باشد؛ زیرا تاریخ و هویت از دست رفته یک کشور را نمی‌توان بار دیگر به دست آورد!
گفتنی است برای ثبت نظرات مسئولان مرتبط آستان قدس با این پروژه تماس‌های مکرری گرفته شد که ایشان وعده اعلام نظر را در آینده نزدیک دادند.