زیارت امام یا زیارت ضریح؟

در میان شلوغی‌های حرم مطهر امام رضا (ع)، گاهی‌اوقات گفت‌و‌گو‌های ساده‌ای که میان زائران ردوبدل می‌شود، می‌تواند دریچه‌ای به عمق معارف دینی باز کند. این یادداشت، برگرفته از یک روایت واقعی، به بررسی تفاوت میان زیارت ظاهری و زیارت حقیقی می‌پردازد. با نگاهی به روایات ائمه (ع)، تلاش می‌کنیم زائران را به تأمل در کیفیت زیارتشان دعوت کنیم.

روایتی از صف نماز جماعت

در یکی از صف‌های نمازجماعت حرم امام‌رضا (ع)، دو زائر جلوی من نشسته بودند و با صدای بلند صحبت می‌کردند. یکی از آنها به دوستش می‌گفت: «ماشاء‌ا... حرم خیلی شلوغ است. در این چند روز که به مشهد آمده‌ام، هنوز نتوانسته‌ام درست‌وحسابی زیارت کنم. فقط سر انگشتانم به ضریح رسیده، اما نتوانسته‌ام آن را ببوسم و خودم را متبرک کنم.»

دوستش پاسخ داد: «من روشی به تو یاد می‌دهم که هربار دستت به ضریح برسد؛ موقع نمازجماعت برو کنار ضریح؛ آنجا خلوت است، حتی اگر خادمان بگویند نمازجماعت اینجا برگزار نمی‌شود و بروید به صحن‌ها، از جایت تکان نخور! وقتی نماز شروع شود، مردم کم‌کم می‌روند و فقط یکی‌دو ردیف می‌ماند. راحت زیارتت را بکن.»

من که صدایشان را می‌شنیدم، دستم را روی شانه آن زائری که نتوانسته بود زیارت کند، گذاشتم و گفتم: «رفیقت راست می‌گوید.» او تعجب کرد و پرسید: «شما گوش دادید؟» گفتم: «بلند صحبت می‌کردید، شنیدم.» سپس توضیح دادم که کارم در حرم است و اغلب می‌بینم که موقع نماز، اطراف ضریح خلوت می‌شود.

 اما اضافه کردم: «اگر می‌خواهی دستت به ضریح برسد، موقع نمازجماعت برو، اما اگر می‌خواهی به خود امام‌رضا (ع) نزدیک شوی، در صف نمازجماعت بنشین.» او سکوت کرد و پرسید: «یعنی چه؟» پاسخ دادم: «زائران دو نوع‌اند: برخی‌ها زائر ضریح امام‌اند و برخی‌ها زائر خود امام.»

زائران اعتاب مقدسه، چه حرم امام‌رضا (ع)، چه حرم اباعبدا... (ع) و چه حرم امیرالمؤمنین (ع)، به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول، بیشتر دغدغه نزدیک شدن به ضریح را دارند؛ می‌خواهند دستشان به آن برسد، ببوسند و متبرک شوند. دسته دوم، به‌دنبال نزدیکی به خود امام هستند. این تفاوت، کلیدی است.

حالا آیا ما نیز در زیارت‌هایمان، دغدغه اصلی‌مان ضریح است یا امام؟ هر دو خوب‌اند، اما گاهی نمی‌توان هر دو را هم‌زمان داشت. برخی توصیه‌ها، مثل آنچه ذکر شد یعنی رفتن به‌سمت ضریح موقع نماز، نشان‌دهنده اولویت ضریح بر امام است. حضرت رضا (ع) در مناظره با یک کافر، وقتی صدای اذان بلند شد، برخاستند و فرمودند: «می‌رویم نماز.»

 کافر گفت: «قلبم به اسلام تمایل پیدا کرده است؛ ۱۰دقیقه دیگر ادامه دهیم.»، اما امام فرمودند: «نصلی و نعود»؛ یعنی اول نماز می‌خوانیم، بعد برمی‌گردیم. ما به زیارت چنین امامی می‌رویم که نماز برایش این‌قدر اولویت دارد، اما گاهی توصیه می‌شود که موقع نماز به‌سمت ضریح برویم!

حقیقت زیارت: فراتر از مناسک ظاهری

زیارت برای بسیاری از ما به یک سیکل منظم تبدیل شده است: اذن دخول بخوانیم یا نخوانیم، سلام دهیم، زیارت‌نامه بخوانیم، دعا کنیم، دور بزنیم، نماز زیارت بخوانیم و سپس بیرون بیاییم. اما آیا حقیقت زیارت، که اسلام بر آن تأکید دارد، همین است؟ از کودکی، والدینمان، ما را با این مناسک آباواجدادی آشنا کرده‌اند، اما آشنایی با حقیقت زیارت کم است. ائمه (ع) جواب سلام همه زائران را می‌دهند.

در اذن ورود می‌خوانیم: «یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردون سلامی.» امام‌رضا (ع) مهربان است؛ هر بار وارد حرم می‌شویم، سلام‌مان را می‌شنود، می‌بیند و پاسخ می‌دهد. اما ما باید تلاش کنیم معرفت زیارتمان را افزایش بدهیم. 

خوش‌به‌حال کسانی که در اربعین به حرم سیدالشهدا (ع) می‌روند و با سلامی، با امام انس می‌گیرند؛ مانند ابراهیم مجاب، فرزند موسی‌بن‌جعفر (ع)، که سلامش به سیدالشهدا (ع) پاسخ داده شد. همه ما «مجابیم»، اما با گوشمان نمی‌شنویم! به امید روزی که این زیارت بامعرفت امام (ع) روزی همه‌مان بشود!