بانگ خوش، مروج اخلاق

ناخوش‌آوازی به بانگ بلند قرآن همی‌خواند. صاحبدلی بر او بگذشت، گفت: تو را مُشاهره چند است؟ گفت: هیچ. گفت: پس این زحمتِ خود چندین چرا همی‌دهی؟ گفت: از بهرِ خدا می‌خوانم. گفت: از بهر خدا مخوان. گر تو قرآن بر این نَمَط خوانی/ ببری رونقِ مسلمانی/ هر چند به‌ظاهر شیخ اجل سعدی در این حکایت به چگونگی آداب خواندن قرآن کریم اشاره می‌کند، اما در سخنان او نکات بسیارآموزنده‌ای در راه و روش ترویج اخلاق و اخلاق‌مداری وجود دارد که با وجود گذشت قرن‌ها از کلام او همچنان آنها نافذ هستند.

 این سخن به ظاهر تذکری ساده است، اما معنای ژرفی در خود دارد: اگر حقیقتی ارزشمند در قالبی نامناسب عرضه شود، نتیجه‌اش نه ترویج ایمان، که زدودن رونق آن است. این آموزه برای زمانه ما و به‌ویژه در بحث ترویج مکارم اخلاقی اهمیتی دوچندان دارد. توجه به اخلاق مداری در سنت‌های ما امری است که با معنویت و کرامت انسانی گره خورده است. بر همین اساس است که شعرا و اندیشمندان بزرگی مانند سعدی، مولانا و حافظ همواره در آثار خود بخشی را به مکارم اخلاقی اختصاص داده‌اند.

با این حال در چگونگی تحقق مکارم اخلاقی اختلاف نظر‌هایی وجود دارد به طوری که برخی بر ابزار‌های تنبیهی تأکید کرده و می‌پندارند که این مسئله می‌تواند مکارم اخلاقی را در خانواده، مدرسه و جامعه نهادینه کند مثل پدر خانواده‌ای که مدام فرزندانش را به دلیل تخطی‌هایی که انجام می‌دهند، تنبیه می‌کند یا معلمی که از ابزار‌های تنبیهی برای دانش‌آموزان استفاده می‌کند. با این حال برخی دیگر تأکید می‌کنند که مکارم اخلاقی با ابزار‌های تحکمی نه‌تنها کمکی به این امر نمی‌کند، بلکه ممکن است نتیجه معکوس هم داشته باشد. 

به عقیده این افراد اگر ترویج مکارم اخلاقی به‌جای زبان دل و فرهنگ، به ابزار‌های خشک تحکم‌آمیز و بی‌اعتنا به ذوق و زیبایی‌شناسی اخلاقی سپرده شود، همان سرنوشتی را پیدا می‌کند که سعدی درباره تلاوت ناخوش قرآن گفت؛ دل‌ها را از حقیقت دور می‌کند. جامعه حقیقت را نه‌صرفا درمضمون بلکه در شیوه عرضه هم می‌سنجد. هرگاه ترویج مکارم اخلاقی با هنر، اقناع و زبان لطیف همراه شود، در جان مردم می‌نشیند. 

اما وقتی همان به شیوه‌های نامناسب، تحکم‌آمیز و بی‌هنری عرضه شود، ممکن است که به ضد خود تبدیل شده و حتی توسط برخی مورد بی‌مهری قرار بگیرد. چه خوش گفته است، سعدی شیرین سخن که اگر مکارم اخلاقی با لطافت، زیبایی و اخلاق عرضه نشود، نتیجه‌ای جز فاصله‌گیری جامعه از اصل آن نخواهد داشت و برعکس این مسئله، اگر بتوانیم مکارم اخلاقی را به بهترین و زیباترین روش‌ها ترویج کنیم، به بهترین نتایج هم دست می‌یابیم.