سیره و زندگی امام اول شیعیان، امام علی (ع) پر از پرتو‌هایی است که می‌شود با توجه به آن‌ها آثار فاخر هنری خلق کرد. گزارشی خواهید خواند که در آن با چند تن از هنرمندان هنرهای تجسمی مشهد گفتگو شده و آن‌ها درباره شرایط و چالش‌های خلق اثر هنری آیینی سخن گفته‌اند.
غلامرضا زوزنی | شهرآرانیوز؛ سیره و زندگی امام اول شیعیان، امام علی (ع) پر از پرتو‌هایی است که می‌شود با توجه به آن‌ها آثار فاخر هنری خلق کرد. یکی از این پرتو‌ها که سراسر تجسم و عینیت برای تولید آثار فاخر هنری است واقعه تاریخی غدیر خم است. هنرمندان متعددی از جمله استاد محمود فرشچیان به این مهم توجه کردند و با خلق هنرمندانه اثری، خود را به این واقعه عظیم پیوند زدند و اثرشان را جاودان کردند. با این حال به نظر می‌رسد واقعه غدیر خم و به امامت رسیدن علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع) یکی از آن پرتو‌های نور علوی است که هنرمندان کمتر خود را در برابر آن قرار داده‌اند. گرچه جنبه‌های دیگر از زندگانی امام علی (ع)، همچون ولادت ایشان در آثار هنری متجلی شده است.
در ادامه گزارشی خواهید خواند که در آن با چند تن از هنرمندان هنرهای تجسمی مشهد گفتگو شده و آن‌ها درباره شرایط و چالش‌های خلق اثر هنری آیینی سخن گفته‌اند.
خودت را کنار بکش
به باور احمد پژمان، هنرمند نقاش مشهدی، اگر هنرمندی در مسیر درست قرار بگیرد ناخود‌آگاه به طرف تولید آثار هنری برای اهل بیت عصمت و طهارت (س) سوق پیدا می‌کند.
او می‌گوید: بنا بر احساسات و عواطفی که در یک هنرمند وجود دارد اگر او خود را با جهان‌بینی صحیح بار بیاورد در این راه قرار خواهد گرفت. این احساسات و عواطف در هنرمند باید از عموم جامعه قوی‌تر باشد. هنرمند نقاشی همچون پژمان، که فعالیت حرفه‌ای‌اش را از سال ۱۳۷۹ آغاز کرده، احساس می‌کند هنوز برای کشیدن نقاشی با موضوع و محتوای معارف اسلامی و سیره اهل بیت (ع) نیاز به پختگی بیشتری دارد. به نظر او خلق اثر با چنین مضامینی نقطه اوج فعالیت هنری یک هنرمند است: همیشه برای انجام این دست کار‌ها تمرین می‌کنم. دلم می‌خواهد بتوانم به بهترین شکل این کار را انجام دهم. شعاری بودن و یا سفارشی بودن دو برچسبی است که همیشه به آثاری با موضوعات و مفاهیم اسلامی منتسب می‌شود. اما پژمان بر این باور است خلق اثر برای خاندان نبوت (س) و تولید اثر هنری در هر زمینه‌ای برای ایشان کاری نیست که با سفارش و ... انجام شود و نتیجه بخش باشد: برای فعالیت در این زمینه باید دغدغه و علاقه داشت. به اجبار و یا با سفارش نمی‌شود کاری را انجام داد. اگر سفارش و اجبار باشد دیگر نام محصول را نمی‌توان اثر هنری گذاشت. هنر باید از وجود هنرمند بجوشد. تا هنرمند از نظر شخصیتی رشد نکرده باشد و درکی از این خانواده مطهر نداشته باشد نمی‌تواند کاری انجام دهد.
انجام کار جذاب و گیرا برای مخاطب یکی از چالش‌های هنرمندان در همه رشته‌هاست. پژمان هم با این چالش غریبه نیست و برای آن راهکاری دست و پا کرده است. او می‌گوید که هنرمند هر اندازه بدون حاشیه کار کند تولیدش اثرگذارتر و جذاب‌تر خواهد بود. هرقدر هنرمند در تولید اثر هنری خودش را کنار بکشد و از خودنمایی بپرهیزد نتیجه بهتری خواهد گرفت. به نظر این هنرمند نقاش مشهدی، تولید اثر هنری برای اهل بیت (ع) فرد را در همه جوانب رشد می‌دهد: برای این کار هنرمند هم باید در تکنیک متبحر باشد و هم آشنایی با سیره و زندگی ایشان داشته باشد و آن را درک کند. اگر چنین شد هنرمند هم از منظر هنر و هم از بُعد اخلاق و روحیات رشد می‌کند. کار کردن در این فضا تأثیر متقابل دارد؛ و هنرمند را نیز به رشد و تعالی می‌رساند.
کمیت بی‌اثر
حال و هوای امیر شجاعی، هنرمند خوش‌نویس مشهد، در خلق آثاری برای امیرالمومنین (ع) و ابنای مطهرش، متفاوت است. او که اکنون بیشتر در حوزه نقاشی‌خط فعالیت دارد می‌گوید حس و حال کار کردن برای اهل بیت (ع) متفاوت از دیگر موضوعات است: معمولا کارهایم در این زمینه بداهه است و از قبل نمی‌توانم برای آن طرحی داشته باشم. تنها می‌دانم که موضوع اثرم چیست. تا پایان کار حتی خودم هم نمی‌دانم اثرم چه خواهد شد. تکنیک نیز متناسب با موضوعی که کار می‌کنم خودش به سراغم می‌آید. فقط می‌دانم از میان همه بوم‌هایی که در کارگاهم دارم کدام تابلو قرار است برای امام علی (ع) و یا فرزندان مطهرش باشد.
این بداهه‌نگاری برای شجاعی نتیجه داده است. او که بی‌وضو دست به قلم برای خلق اثر هنری در رثای اهل بیت (ع) نمی‌برد می‌گوید یکی از همین بداهه‌نگاری‌ها در نمایشگاهی مورد توجه بازدیدکنندگان قرار گرفته بود: نام مبارک سید‌الشهدا (ع) را با رنگ‌بندی منحصر‌به‌خود نگاشته بودم و در کنار دیگر آثارم آن را نیز به نمایش گذاشته بودم. یکی از بازدیدکنندگان که با آن اثر ارتباط گرفته بود پای تابلو ایستاده بود و اشک می‌ریخت.
او که برپایی نمایشگاه انفرادی خوش‌نویسی «هاله اشراق»، را با موضوع نام و القاب امام حسین (ع)، در کارنامه خود دارد می‌گوید: شاید برای بعضی تعداد و کمیت آثار مهم باشد؛ اما برای من خاص و ویژه بودن اثر اهمیت بیشتری دارد. فضای اثر باید خاص باشد. به نظرم این‌طور اثر هنری جاودانه خواهد شد.
خیلی از هنرمندان ناچار هستند ایده‌های مذهبی‌شان را در حد طرح اولیه نگه‌دارند
اوضاع تولید هنری در رشته مجسمه‌سازی قدری متفاوت است. نیاز به برنامه‌ریزی دارد و هنرمند مجسمه‌ساز نیاز دارد با طرح و برنامه به سراغ سوژه‌اش برود. با این حال امین قوی‌اندام، هنرمند مجسمه‌ساز مشهدی، می‌گوید همه آنچه که منجر به طرح و ایده می‌شود برداشت شخصی هنرمند است: هنرمندانی در جامعه ما زیسته‌اند به دلیل شرایطی که در آن وجود دارد با معارف اسلامی آشنا هستند. این آشنایی از کودکی به درک در بزرگ‌سالی رسیده است و در نهایت به ایده‌پردازی برای تولید اثر درباره سیره و زندگی ائمه معصوم (س) کمک کرده است. به گفته قوی‌اندام شرایط اقتصادی و گرانی مواد اولیه مجسمه‌سازی باعث شده خیلی از هنرمندان مجسمه‌ساز ایده‌های مذهبی‌شان را در حد طرح و روی کاغذ نگه دارند. این هنرمند می‌گوید: مجسمه‌سازی همانند بسیاری از هنر‌ها نیست. برای نهایی شدن اثر، هنرمند باید هزینه‌های مازادی را صرف کند که در این شرایط اقتصادی از توانش خارج است. همین می‌شود که هنرمند کمتر به سراغ سوژه‌هایی که علاقه دارد می‌رود و منتظر می‌ماند تا سفارشی به او داده شود.
او که خود مجسمه‌ای نمادین برای واقعه غدیر ساخته است باور دارد انجام کار سفارشی به خودی خود بد نیست به شرط آنکه به هنرمند اجازه داده شود اثر آیینی و مذهبی که قرار است خلق شود را خودش ایده‌پردازی کند: اگر سفارش‌دهنده در طرح و ایده نظر خودش را اعمال کند و به هنرمند اجازه ندهد از خلاقیتش استفاده کند، هنرمند هم مجبور است اثری خلق کند که ایده جذابی نداشته باشد و طرحی تکراری را کار کند. اگر به هنرمندی که می‌خواهد در زمینه معارف اسلامی اثر تولید کند، اجازه داده شود دانسته‌ها و مطالعاتش را از فیلتر ذهنی خود عبور دهد، نتیجه کار بهتر خواهد شد.