همین چند روز پیش ۸ اتوبوس تازه‌وارد یورو ۵ در مشهد به کارگیری شدند تا آمار اتوبوس‌های فعال شهر به عدد ۱۸۳۰ برسد که در ۱۵۳ خط به شهروندان خدمات می‌دهند. همین موضوع بهانه‌ای شد تا برویم به ۸۱ سال پیش و ابتدای خط اتوبوس و مشهد؛ جایی که یک شهر بود دو ماشین خصوصی که هیچ شباهتی به اتوبوس‌های فعلی نداشتند.
غلامرضا آذری‌خاکستر | شهرآرانیوز؛ همین چند روز پیش ۸ اتوبوس تازه‌وارد یورو ۵ در مشهد به کارگیری شدند تا آمار اتوبوس‌های فعال شهر به عدد ۱۸۳۰ برسد که در ۱۵۳ خط به شهروندان خدمات می‌دهند. همین موضوع بهانه‌ای شد تا برویم به ۸۱ سال پیش و ابتدای خط اتوبوس و مشهد؛ جایی که یک شهر بود دو ماشین خصوصی که هیچ شباهتی به اتوبوس‌های فعلی نداشتند.
در روزگاران گذشته که هنوز خبری از ماشین و اتوبوس نبود، چهارپایان وسیله حمل‌ونقل عموم مردم محسوب می‌شدند. در آن ایام استفاده از اسب، الاغ، قاطر و شتر رواج داشت و کالسکه یا دلیجان، وسیله حمل مردم در مسافت‌های برون‌شهری محسوب می‌شد. پس از ورود ماشین به‌عنوان وسیله نقلیه و حمل‌ونقل بر مسافرت‌ها نیز افزوده شد.
اولین اتوبوس‌هایی که وارد ایران شد، ساخت صنایع مشترک اتومبیل‌سازی دانمارک- آلمان بود. اتوبوس‌های آن زمان بسیار کوچک و به اندازه مینی‌بوس بودند. کرایه اتوبوس شهری ۵ شاهی، سپس ۱۰ شاهی بعد یک ریال و در اواخر پیش از تشکیل شرکت‌واحد، یک ریال و ۱۰شاهی و حداکثر دو قران بود. مولف کتاب «از ماشین دودی تا بنز الگانس» درباره شرکت‌های اتوبوسرانی در دوره پهلوی نوشته است: «اتوبوس‌های بین‌شهری از تهران به رشت، اصفهان، مشهد، شیراز، یزد، اهواز، خرمشهر و اغلب شهر‌های داخل می‌رفتند و به‌صورت شرکت‌های گیلان‌تور، میهن‌تور و به‌ویژه ت‌ث‌ث و تی‌بی‌تی به حمل‌ونقل مسافر مبادرت داشتند. از سال ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۳۲ اتوبوسرانی تهران در اختیار اتوبوس‌داران بود که ۲۷ خط و بعد‌ها ۳۳ خط دایر کرده بودند و درآمد خوبی داشتند. در سال ۱۳۳۵ شمسی شرکت‌واحد اتوبوسرانی تهران تاسیس شد و روزانه ۱۲۰ هزار نفر را جابه‌جا می‌کرد.» [۱]داستان اتوبوس و اتوبوسرانی در شهر زیارتی مشهد، نیز جالب توجه است.
در ابتدا مردم استقبالی از اتوبوس‌ها نمی‌کردند و اتومبیل شخصی هم در مشهد بسیار کم بود و حتی عده‌ای از اعیان، درشکه شخصی داشتند. در سال ۱۳۱۲ شمسی تعداد ۱۳ اتوبوس در شهر مشهد کار جابه‌جایی مسافران برون‌شهری به تهران یا دیگر نقاط را انجام می‌دادند. [۲]تحولات اجتماعی در دهه دوم قرن حاضر، توسعه شهر مشهد و افزایش جمعیت سبب شد تا در سال ۱۳۱۸، به همت شخصی به نام بابای هندی و شخصی دیگر به نام علی‌محمد‌خان، دو دستگاه اتوبوس در شهر مشهد مشغول کار شود که مسیر اولیه آن‌ها از فلکه شمالی به خیابان نادری، شاهرضا، خسروی، خیابان پهلوی و بالعکس بود. ولی به‌علت اینکه کند حرکت می‌کرد و مسیر آن دلخواه همه مردم نبود، در ابتدا استقبالی از آن نشد. [۳]از سال ۱۳۱۹، آقای حسین باقری دو دستگاه و آقای حسین طوسی یک دستگاه بر تعداد اتوبوس‌ها افزودند و در سال ۱۳۲۱، هریک از آقایان حاجی‌سید‌محمد مزاری و حاج‌حسین مزاری یک دستگاه ماشین به‌کار گماردند. درمجموع در این موقع، تعداد ۹ دستگاه ماشین در شهر مشغول به کار بود. از سال ۱۳۲۳، آقایان حاجی ایمانی و حاجی‌احمدی هرکدام یک دستگاه ماشین به‌کار گماردند و از سال ۱۳۲۴، در شهر چهار خط دایر شد. [۴]در دهه سوم قرن اخیر هنوز از درشکه به‌عنوان وسیله نقلیه عمومی به میزان زیادی استفاده می‌شد، ولی علی‌رغم تمایل درشکه‌چی‌ها، تعداد اتوبوس‌های شهری مرتبا افزایش می‌یافت. هماهنگ با توسعه شهر، خطوط اتوبوسرانی متعددی در شهر راه‌اندازی شد، به‌طوری‌که در اواخر این دهه، تعداد اتوبوس‌ها به ۷۷ دستگاه افزایش یافت. [۵]از سال ۱۳۲۸ عملا اتوبوس درون‌شهری در مسیر بست امام‌رضا (ع) به طرف بالا‌خیابان، چهار‌راه نادری، میدان شهدا (مجسمه)، دروازه‌قوچان، گوهرشاد، سراب، سعدی، بیمارستان امام‌رضا (ع) و بالعکس راه افتاد و بابت طی کردن این مسیر از هرمسافر، یک ریال گرفته می‌شد.
به‌سبب توسعه سریع شهر مشهد و احتیاجات مردم از نظر وسیله رفت‌وآمد، به‌دستور استاندار وقت، علی منصور، و تیمسار سرتیپ خاتمی، رئیس شهربانی، و آقای احمدی شهردار، رسما چهار خط اتوبوسرانی تعیین و با ۳۵ دستگاه اتوبوس به توسعه امور ترافیکی شهر در خطوط چهارگانه کمک نمودند. تا سال ۱۳۳۷ شمسی، این تعداد اتوبوس به ۸۰ دستگاه و تعداد خطوط به ۸ خط رسید. از این تاریخ تا سال ۱۳۴۱، نه‌تن‌ها تعداد اتوبوس‌ها افزایش نیافت، بلکه در سال ۱۳۴۱ تعداد اتوبوس‌ها بنا به‌عللی به ۷۹ دستگاه کاهش یافت. [۶]
ظرفیت این اتوبوس‌ها ۳۰ نفر بود، ولی همواره ۱۵ نفر اضافه (سرپایی) سوار می‌شدند که رانندگان بابت آن، ۱۰ ریال جریمه می‌پرداختند. البته خیلی مواقع نیز، وقتی از کنار پاسگاه شهربانی چهار‌راه نادری عبور می‌کردند، از مسافران می‌خواستند کف ماشین بنشینند، اما بعد‌ها که شهرداری مشهد اقدام به تأسیس شرکت‌واحد اتوبوسرانی کرد، موضوع غیر‌قانونی بودن سوار کردن مسافر سرپایی، قانونی شد. اتوبوس‌ها آن موقع بیشتر آبی‌رنگ بودند، ولی برای ایام عروسی، از رنگ سفید استفاده می‌شد و بابت این مجالس، ۱۲۰ ریال کرایه می‌گرفتند.
از سال۱۳۴۷ به‌جای پول نقد، بلیت درنظر گرفته شد. در آن زمان بهای آن، دو ریال تعیین شده بود. در سال ۱۳۴۰ شمسی تعداد ۸۵ اتوبوس شهری در مشهد کار حمل‌ونقل مسافر در خطوط هشت‌گانه را انجام می‌دادند که خط یک اتوبوسرانی از ایستگاه میدان عدالت شروع می‌شد، سپس به فلکه حضرت، خیابان تهران، میدان رودکی، انتهای خیابان ضد، چهارراه‌لشکر، فلکه تقی‌آباد، فلکه احمد آباد و بالعکس طی مسیر می‌نمود. همچنین بعد‌ها خط ۹ هم از ابتدای طبرسی تا آسایشگاه محراب‌خان به این خطوط افزوده شد. پس از شور و مشورت‌های فراوان بالاخره برخی رجال مشهد، چون مهندس جواد شهرستانی و سپهبد امیر عزیزی تصمیم به ایجاد شرکت‌واحد مشهد گرفتند. طبق قانون تأسیس شرکت‌واحد، ابتدا نسبت سهام ۵۱ درصد شهرداری و ۴۹ درصد متفرقه درنظر گرفته شد که بنا به‌عللی بعدا در این امر تجدیدنظر به‌عمل آمد. در سال ۱۳۴۴ شمسی سهامداران عمده ۱۰ نفر بودند که یکی از آن‌ها شهرداری بود، ولی در سال ۱۳۵۳، شهرداری ۵ هزار سهم و پنج سهم بقیه را حاج‌علی‌اکبر توکل باقری، صاحب شرکت اتو توکل سابق تهران، دراختیار داشتند.
در ابتدای تأسیس، تعدادی از اتوبوس‌های اتوتوکل در خطوط مشهد مشغول کار شدند که از نظر وضع ظاهر هم‌رنگ اتومبیل‌هایش تقریبا سبز کم‌رنگ و کرم بود. همچنین یونیفرم لباس کارگرانش با کارگران اتوبوس‌های شرکت‌واحد متفاوت بود. اما رنگ اتوبوس‌های اولیه شرکت‌واحد مشهد، صورتی و کرم (رنگ مخصوص ناسیونال) بود.
برای تأسیس شرکت‌واحد مشهد در آغاز ۲۰ دستگاه اتوبوس مرسدس بنز خریداری گردید که در همان سال ۲۰ دستگاه دیگر به آن اضافه شد. تعداد اتوبوس‌های شرکت‌واحد در سال ۱۳۴۴، ۴۰ دستگاه و در سال ۱۳۵۱، ۱۵۶ دستگاه بوده است. [۷]
منابع:
[۱]از ماشین دودی ناصرالدین‌شاه تا بنز الگانس. خسرو معتضد. تهران: البرز. ۱۳۸۶، ص ۳۱۷
[۲]مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور. تالیف محمدتقی مدرس‌رضوی... [و دیگران]؛ تصحیح و توضیح مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم. ۱۳۸۶، ص ۱۸۵
[۳]نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد. مهدی سیدی‌فرخد. مشهد: شورای اسلامی مشهد، مرکز پژوهش‌ها. ۱۳۹۲، ص ۱۷۷
[۴]بهشت شرق. سیدحسین موسوی‌مغانی. مشهد: زوار. ۱۳۴۱، ص ۲۳۰
[۵]شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد. مشهد: شورای اسلامی شهر مشهد، مرکز پژوهش‌ها. ۱۳۹۵
[۶]سازمان اتوبوسرانی مشهد. سیدحسین رضازاده‌مظلوم. پایان‌نامه کارشناسی جغرافیا دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. ۱۳۵۳، ص ۱۸-۱۹
[۷]همان، ص ۷۲