سلمان ساکت -
رئیس مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی
یکی از نفایس کتابخانه ارجمند و معتبر دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد نسخه‌ای است در بردارنده هجده مرقعه زیبا به خط خواجه اختیار گنابادی، منشی مشهور و خوشنویس نامدار دوره صفوی که وی آن را در سال ۹۶۵ قمری در هرات نوشته است. گذشته از خط زیبای این مرقعات، تزئینات گوناگون شامل کاغذ الوان که با طلا و سفیدآب و مرکب روی آن نوشته شده است، همراه با سرلوح مذهّب، کتیبه مرصع و جداول مطلا و لاجورد و شنگرف زیبایی اثر را صد چندان کرده است.
خوشنویس این مرقعه یعنی خواجه اختیار بن علی، زاده گناباد بوده، اما در هرات زیسته است. ظاهرا اقامت طولانی او در هرات سبب شده است تا برخی تذکره‌نویسان او را از هرات بدانند. وجود لقب «سلطانی» و یا صفت «دولتخواه» در برخی از ترقیمه‌های آثار او نشان می‌دهد که وی با دستگاه حکومتی سلطان محمّد میرزا، بزرگ‌ترین فرزند شاه طهماسب که حاکم خراسان بوده، ارتباط داشته و به کار منشی‌گری مشغول بوده است. با این حال بررسی آثار هنری خواجه اختیار نشان‌دهنده آن است که او بیش از همه از آبشخور فضای فرهنگی اواخر دوره تیموری و رونق ادبی و هنری دربار سلطان حسین بایقرا و امیرعلیشیر نوایی سیراب شده است. از خواجه اختیار بیش از بیست مرقع و قطعه در موزه‌های ایران و جهان همچون موزه کاخ گلستان، موزه رضا عباسی، موزه هنرهای تزئینی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی و ... باقی مانده است که هر کدام از آن‌ها یکی از گنجینه‌های ارزنده و ارزشمند آن مجموعه‌ها به شمار می‌رود.
مرقعه دانشکده الهیات دانشگاه مشهد که به‌تازگی در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است، سرگذشتی شنیدی و جذاب دارد. تا آنجا که می‌دانیم این نسخه در اختیار تقی دانش از رجال مشهور اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بوده است. او که به «ضیاء لشکر» و «مستشار اعظم» ملقب بوده، این نسخه را در سال ۱۳۴۲ قمری یعنی صد سال پیش خریداری کرده و به کتابخانه خود افزوده است. او به خطی خوش در صفحه آخر نسخه نوشته است: «مستشار اعظم، تقی دانش، رئیس کابینه ایالت فارس؛ در سنه ۱۳۴۲ قمری در شیراز این مرقع خط خواجه اختیار که بهترین گوهر گرانبهای عالم است خریداری شد.».
اما تقی دانش که بوده است؟ او از دولتمردان و ادیبان نامدار معاصر بوده است که در سال ۱۲۸۸ قمری / ۱۲۵۰ خورشیدی در تفرش به دنیا آمد و در تهران پرورش یافت. پدرش وزیر ناصرالدین شاه بود و از این رو او از کودکی با دربار قاجار ارتباط داشت. او از جوانی شیفته ادب و نوشتن بود و با بسیاری از فضلا، ادبا و هنرمندان عصر مراوده داشت. او به فرمان مظفرالدین شاه قانون اساسی مشروطه را به خط خود نوشت. وی پس از سقوط محمّدعلی شاه به شیراز رفت و در آن شهر مناصب گوناگونی را عهده‌دار شد. ظاهرا در همین ایام است که منشآت به خط خواجه اختیار را در شیراز خریده است. او در دوره رضاشاه به تهران بازگشت و تا پایان عمر در این شهر به سر برد.
تقی دانش دبیر و نویسنده‌ای توانا بود و خط نستعلیق را بسیار خوب می‌نوشت. همچنین به موسیقی و نقاشی علاقه داشت و کتابخانه‌اش به آثار کمال‌الملک مزین بود. وی عضو پیوسته فرهنگستان اوّل ایران بود و شعر را نیکو می‌سرود. اشعار او در قالب‌های قصیده، غزل، مثنوی و قطعه در موضوعات تاریخی، عرفانی و فلسفی، سیاست و میهن‌دوستی، طنز و مدیحه منتشر شده و در دسترس است. دانش در ۲۵ اسفند ۱۳۲۶ درگذشت و در قم به خاک سپرده شد. گفته‌اند که او مجموعه نفیسی از آثار خطاطان ایران گرد آورده بود و در کتابخانه خود نگهداری می‌کرد که بی‌تردید نسخه خطی مورد نظر ما یکی از این‌ها بوده است.
ظاهرا پس از درگذشت تقی دانش کتابخانه او پراکنده شده و نسخه خطی «منشآت به خط تعلیق خواجه اختیار» به دست عبدالحمید مولوی، پدر خراسان‌شناسی نوین، رسیده است. از اینکه چگونه و چه زمانی این نسخه ارزشمند به کتابخانه عبدالحمید مولوی وارد شده است، بی‌اطلاعیم، اما می‌دانیم که او در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ بخش اعظم نسخه‌های خطی خود را به دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد فروخته است؛ بنابراین باید در همان سال‌ها به گنجینه کتابخانه دانشکده الهیات وارد شده باشد؛ بنابراین به جز ارزش و اعتبار هنری این نسخه به‌واسطه خط خوش و زیبای مشهورترین تعلیق‌نویس ایرانی، خواجه اختیار گنابادی، و تزئینات چشم‌نواز و ارزنده آن، از حیث دو مالک پایانی آن یعنی تقی دانش و عبدالحمید مولوی نیز که هر دو از رجال نامی معاصر ایران به شمار می‌آیند، درخور اعتنا و توجه است. مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد به خود میبالد که این اثر ارزشمند و کمنظیر را در موزه دانشگاه به نمایش گذاشته است تا علاقهمندان و دوستداران هنر ایرانی، به‌ویژه هنر خوشنویسی و کتاب‌آرایی بتوانند آن را از نزدیک مشاهده کنند.