سطر‌های پیش رو مروری است بر تاریخچه ساخت گنبد و ضریح و حوادث از‌سر‌گذشته بر آرامگاه حضرت فاطمه معصومه (س).
هما سعادتمند | شهرآرانیوز - کبوتر دل را از کوره‌راه‌های قم تا به مرو پر‌دادن و بی دلِ تنگ، در سایه‌سار محبت برادرانه نشستن، آرزویی بود که فاطمه معصومه (س) هرگز به آن نرسید، اما پس از او چه دل‌های عاشقی که اخلاصشان را میان راه قم و مشهد قدم زده‌اند تا بین صفا و مروه ایران، سالک این کعبه باشند. کعبه‌ای که تاریخ ساخت آن عمری به بلندای ۱۲۰۰ سال دارد و روزگار پر‌فراز‌و‌نشیبی را از سر گذرانده است. سطر‌های پیش رو مروری است بر تاریخچه ساخت گنبد و ضریح و حوادث از‌سر‌گذشته بر آرامگاه حضرت فاطمه معصومه (س).
هجرت فاطمه معصومه (س) از مدینه به مرو
طبق مکتوبات تاریخی، حضرت رضا (ع) وقتی به مرو می‌رسند، بی‌تأمل نامه‌ای برای خواهرشان حضرت معصومه (س) می‌نویسند، آن را به غلام خود می‌دهند و به او می‌سپارند که در رساندن این نامه تعجیل کند، آن‌چنان‌که در هیچ منزلی توقف نکند تا این نامه به مقصد برسد. فاطمه ثانی (س) دستخط برادر را که می‌خواند، بی‌درنگ اسباب سفر بسته، راهی جاده‌های خراسان می‌شود. برای این هجرت دلایل مختلفی برشمرده‌اند که مهم‌ترینشان تنهایی فاطمه معصومه (س)، تحت کفالت برادر بودن و دور شدن از فضای پرتهدید مدینه بوده است.
سید‌شهاب‌الدین مرعشی‌نجفی در‌این‌باره می‌نویسد: «سادات پس از شنیدن آوازه ولایتعهدی امام‌رضا (ع) و پناهی که مأمون به آن حضرت داده بوده، راه سمت ایران پیش گرفتند تا مگر در سایه امن ایشان از جور دشمنان در‌امان بمانند.» گویا در این سفر علاوه‌بر حضرت معصومه (س) جمعی بیست‌نفری از برادران و عموزاده‌های امام‌رضا (ع) نیز حضور داشته‌اند. از این رو، رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ اسلام، تأکید دارد که می‌توان این سفر را در‌زمره مهاجرت‌هایی قرار داد که سادات در قرن‌های متمادی برای در‌امان‌ماندن از جور امرا و حکما انجام می‌داده‌اند؛ مهاجرتی که به فرجامی اندوه‌بار ختم شد.
راهی که در ساوه به پایان رسید
کاروان منزل‌به‌منزل طی طریق می‌کند، وارد ایران می‌شود، راه جاده‌های خراسان را در پیش می‌گیرد، اما جور حکومت وقت و مخالفتشان با علویان، کمیت این اشتیاق را در شهر ساوه لنگ می‌کند؛ کاروانیان با گروهی ضد‌علوی درگیر می‌شوند، همه مردان به شهادت می‌رسند. مورخان معتقدند اندوه این اتفاق است که زمینه‌سازِ بیماری بانو می‌شود. اندکِ بازماندگان چاره‌ای جز ادامه‌دادن راه ندارند؛ پس پیش می‌روند تا خود را به قم که در ده‌فرسخی ساوه بوده، برسانند و بار از اشتران و استران برمی‌گیرند.
از اقامت تا رحلت در قم
روایت است که خاندان اشعری در قم، جمعیتی علوی‌دوست بودند؛ به همین سبب وقتی خبردار می‌شوند که کاروان دختر پیامبر در همسایگی‌شان رحل استراحت بر زمین نهاده است، به جانب او راه می‌افتند. در میان این مشتاقان موسی‌بن خزرج بن‌سعد اشعری‌نامی، دوال اسب فاطمه ثانی (س) را می‌گیرد، ایشان و کاروان را به منزل خود می‌برد تا بانو را که رنج سفر و از‌دست‌دادن عزیزان، رنجور و بیمارشان کرده بوده، خدمتگزاری کنند. طبق روایت‌ها فاطمه ثانی (س)، ربیع‌الاول سال ۲۰۱ هجری قمری به این دیار می‌رسد و حدود ۱۷ روز در آن سکنا می‌گزیند، اما در‌نهایت وفات می‌یابد و قدم‌هایش بر خاک خراسان عطر نمی‌فشاند.
دفن در بابلان و ساخت گنبد حصیری
پیکر بانو در محدوده‌ای که آن روزگار «بابلان» نامیده می‌شده، در سردابِ ملک موروثی خزرج بن سعد اشعری به خاک سپرده می‌شود. نخستین گنبد را هم خزرج بر مزار ایشان می‌سازد. البته این گنبد، بوریایی مخروطی‌شکل بوده که بیشتر حکم سایبان را داشته است. طبق بررسی تاریخ‌نگاران، ساختن بنا‌هایی با علامت قندیل یا مخروط، سنتی بوده که چند سال پس از وفات پیامبر اکرم (ص) و برای نشان‌دادن وجه تمایز مقبره بزرگان از دیگران رایج شده بوده است، اما ساخت مقبره‌های گنبددار با شکل و شمایل نزدیک به امروز، از سده سوم هجری قمری باب می‌شود.
ساخت نخستین گنبد
نخستین گنبدی که روی گنبد فاطمه ثانی (س) ساخته شده، به همت یک زن انجام گرفته است؛ طبق اسناد بر‌جای‌مانده، ۵۵ سال پس از رحلت بانو، زینب (س)، دختر امام محمدتقی (ع)، گنبدی از آجر و سنگ روی مزار مطهر عمه خود می‌سازد و آن بوریا را بر‌می‌دارد. او و دو خواهرش که برای زیارت آمده بودند، پس‌از وفات، در این مکان دفن می‌شوند. قرار‌گرفتن پیکر این خواهران در سرداب مزار حضرت معصومه (س)، دو گنبد دیگر به این مجموعه اضافه می‌کند. این گنبد‌ها تا سال ۴۴۷هجری‌قمری برقرار بوده‌اند تا اینکه در همان سال، میرابوالفضل عراقی، وزیر طغرل‌شاه سلجوقی، به تشویق شیخ نصیرالدین‌طوسی به‌جای آن سه‌گنبد، گنبد کاشیکاری شده مرتفعی، آراسته به نقش‌ها و رنگ‌ها می‌سازد که فضای آن، مزار این بانوان سادات را در‌بر‌می‌گرفته است.
گنبدِ شاه‌بیگی خانم
با روی‌کار‌آمدن صفویان، دولتمردان شیعی‌مذهب این روزگار، ضمن رسیدگی به مشهد از احوال قم نیز غافل نمی‌مانند؛ چهارمین گنبد را تاجلی‌بیگم یا شاه‌بیگی خانم، همسر شاه اسماعیل صفوی، در سنه ۹۲۵ هجری قمری می‌سازد. او گنبد را با کاشی‌های معرق آذین، یک ایوان و دو مناره به یادگار بنا می‌کند و در‌کنار آن، مدرسه فیضیه را با سنگ مرمر و قندیل‌های جواهر سقف و ستون می‌زند.
ساخت نخستین ضریح توسط شاه‌تهماسب صفوی
پس از این و تا سال‌ها بعد، خبری از ساخت ضریح نیست و مزار بانو تنها گنبد و مناره دارد. در سال۹۵۰ (برخی منابع نیز ۹۶۵ هجری قمری را عنوان کرده‌اند) شاه‌تهماسب صفوی، نخستین ضریح را که از آجر و کاشی بوده است، در زیر گنبد و بالای سرداب، نصب می‌کند.
در زمان تاجداری شاه‌عباس صفوی دوم نیز امیر مظفر احمد بن‌اسماعیل، بزرگ خاندان آل‌مظفر، محمدبن‌ابی‌طاهرکاشی‌قمی را که مشهورترین کاشی‌کار زمانه خود بوده است، برای کاشی‌کردن مزار بانو به کار می‌گمارد. دقت، هنر و تجربه‌ای که در نقش زدن و پختن این کاشی‌ها به کار رفته، آن‌چنان بوده که کار ساخت تا نصب آن هشت‌سال تمام به درازا کشیده است.
ضریح فتحعلی‌شاهی
اما شاید بتوان نام فتحعلی‌شاه قاجار را در رأس فهرست کسانی نوشت که تا آن روز برای توسعه حرم بی‌بی معصومه (س) کار کرده‌اند. او پس از توسعه حرم در آخرین سال سلطنت خود (۱۲۱۳ خورشیدی) به رسم احترام و به یادگار، تمام گنبد، گلدسته و ضریح را با ۱۲ هزار خشت طلا و نقره می‌پوشاند. پس از فتحعلی‌شاه، ضریح حضرت فاطمه معصومه (س) چندبار تعویض می‌شود که نقره و طلای ساخت آن از ذوب‌کردن همان ضریح نخستین به دست می‌آمده است.
به‌عنوان مثال در سال ۱۲۷۶ هجری‌قمری حاج‌میرزا‌سیدحسین، متولی‌باشی آستانه حرم حضرت معصومه، از ناصرالدین‌شاه اجازه می‌خواهد تا ضریح قدیمی حرم را که در زمان فتحعلی‌شاه زراندود شده بود، تعمیر کند. ناصرالدین‌شاه پیشنهاد را قبول می‌کند و به ذوالفقارخان، حاکم قم، دستورات لازم را می‌دهد. آنان نیز ضریح قبلی را که از نقره خالص بود ذوب کرده، از آن حدود ۵۰هزار مثقال نقره خالص برای ساخت ضریح استخراج می‌کنند.
توسعه حرم در عهد ناصری
مهدی وزین‌افضل در پژوهشی تاریخی می‌نویسد: «تا دوره ناصرالدین‌شاه حرم حضرت معصومه (س) شامل مزار، یک صحن و دو مناره می‌شده است. با توسعه شهر قم و ساخت راه جدید تهران به قم، روز‌به روز بر تعداد زائران این آستانه افزوده می‌شود؛ برای همین میرزاعلی اصغر امین‌السلطان در‌راستای رقابت با شاهان پیشین و کسب مشروعیت مذهبی برای سلطان صاحب‌قران دستور ساخت صحنی را می‌دهد که به صحن اتابک معروف می‌شود. همچنین در مکتوبات تاریخی آمده که هرگاه مهدعلیا قصد زیارت حرم بی‌بی‌فاطمه معصومه (س) را می‌کرده، فرزند تاجدارش مبلغی را با عنوان بودجه توسعه به حرم تقدیم می‌کرده است.»
آخرین ضریح
ضریح آستان مقدس حضرت فاطمه‌ثانی (س) در دوره پهلوی نیز تعویض می‌شود، ولی نهایتا در سال۱۳۶۸ خورشیدی نیز به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر می‌دهند و ضریحی با ظرایف و شاهکار‌های هنری به جای آن نصب می‌کنند که آن ضریح همچنان و تا به امروز بر فراز تربت نورانی حضرت برقرار است و تنها در اسفند۱۳۸۰ خورشیدی اصلاحات و تعمیرات جدیدی روی آن انجام شده است.
منابع
۱. کتاب تاریخ شهر قم از حسن‌بن محمد قمی،
۲. کتاب توسعه حرم حضرت معصومه (س) در دوره ناصرالدین‌شاه نوشته مهدی وزین‌افضل،
۳. مقاله فاطمه کیانی در باب تزیینات کاشیکاری عصر قاجار در مجموعه حرم حضرت فاطمه معصومه (س)، فصلنامه مطالعات معماری ایران، اسناد ارائه‌شده در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی.