نقش حضرت معصومه (س) در شکل‌گیری پایگاه علمی شیعه در قم

امام حسن‌عسکری (ع) در زمان حیات شریفش اهتمام ویژه‌ای به حفظ و توسعه میراث حدیثی شیعه داشت و با توجه به اینکه زیر فشار حکومت عباسی در محله‌ای نظامی زندگی می‌کرد، با این وجود به تربیت شاگردان و هدایت علمی آنان می‌پرداخت. در آن دوران به دلیل تمرکز عباسیان بر شیعیان و ممانعت با فعالیت‌های علمای شیعه در عراق، امام حسن عسکری (ع) با هوشمندی مرکز فعالیت‌های علمی شیعه را از عراق به قم منتقل کرد.

معرفی شهر قم به‌عنوان مرکزیت تشیع در این دوران شدت گرفت؛ البته شیعیان امام عسکری (ع) در کوفه و سامرا و بغداد و نیشابور هم بودند، اما مرکز اصلی قم بود. قم از مرکزیت حکومت فاصله داشت و با اینکه سلاطین جور اداره‌اش می‌کردند، اما نمی‌توانستند همه جمعیت قابل توجه شیعه را قتل عام و سرکوب کنند و مجبور بودند با شیعیان مدارا کنند.

از این رو قم مرکزی برای ایجاد مناسک شیعه شد. شهر قم در آن زمان محل حضور بسیاری از عالمان و شاگردان امام عسکری (ع) شد و پیش از آن نیز فعالیت‌های علمی اندیشمندان این شهر بسیار محل توجه بود. نکته مهم اینجاست که قم از چه زمانی چنین جایگاهی پیدا کرد؟
برای پاسخ به این سؤال باید به سال‌ها قبل بازگردیم.

منشأ این تحول بزرگ علمی در قم حضور دختر بزرگوار امام‌موسی‌بن‌جعفر (ع) حضرت فاطمه‌معصومه (س) در این شهر است. وقتی علمای شیعه متوجه حضور ایشان در قم شدند، به این شهر آمدند تا از محضر پرفیض این بانوی عالمه بهره ببرند. قم قبل از ورود حضرت‌معصومه (س) مرکز تجمع شیعیان به سرپرستی خاندان اشعری و پایگاه تشیع در سرزمین مرکزی ایران شده بود و چنین پایگاه نوپایی نیاز به تأیید امامان (ع) داشت.

ورود حضرت‌معصومه (س) به قم روحی تازه در کالبد شیعیان دمید. اگرچه عمر اقامت آن‌حضرت در قم کوتاه بود، اما شمع فروزان وجودش محفل شیعیان را روشن می‌ساخت و شهادتش تزریق خون مقاومت و استواری به رگ‌های شیعه بود تا به تقویت سنگر خود بکوشند و از روح پاک حضرت‌معصومه (س) مدد بگیرند و با نور ولایت، جمع خویش را روشن‌تر و گرم‌تر سازند.

از این رو چنان‌که تاریخ و روایات نشان می‌دهند، پس از ورود حضرت‌معصومه (س) به قم، روزبه‌روز بر آمدن امام‌زادگان و شیعیان به این شهر افزوده شد و این تجمع به‌تدریج باعث پیروزی آن‌ها بر دشمنان شد؛ به‌طوری‌که کم‌کم شیعیان بر قم و اطراف آن مسلط شدند. مقایسه حوادث قبل از ورود حضرت‌معصومه (س) به قم و بعد از ورودش، بیانگر آن است که تجمع و وحدت شیعیان بعد از ورود آن‌حضرت، از نظر کمی و کیفی، بسیار بهتر از قبل بود و باعث هجرت گروه‌های فراوانی از محدثان و علما و شیعیان به قم شد و حضور هر کدام به رونق بیشتر تشیع در این سرزمین انجامید.

نقش حضرت‌معصومه (س) در آماده‌سازی این شهر برای تبدیل‌شدن به پایگاهی برای شیعیان و اندیشمندان شیعی بسیار مهم است و با توجه به فراهم‌شدن این فضا، سال‌ها بعد امام‌حسن‌عسکری (ع) با تصمیمی هوشمندانه، مرکز توجه شیعیان را از کوفه به قم منتقل کرد.