می‌خواهیم درباره آنچه دستمایه علمی فیلم بوده و از دغدغههای همیشگی کریستوفر نولان است، صحبت کنیم. زمان چطور معکوس میشود؟ مفهوم آنتروپی منفی چیست؟ آیا واقعا برعکس یک انفجار، انجماد و یخ‌بستن است و اصلا چقدر باید نگران فناوریهایی باشیم که نولان در فیلم، آن‌ها را منشأ جنگ جهانی سوم میداند؟
مریم ملی | شهرآرانیوز - اگر اهل فیلمهای علمی‌تخیلی یا از شیفتگان آقای نولان باشید، حتما در این یک ماه که از اکران فیلم TENET گذشته است، آن را دیدهاید و شاید هم مطالب «شهرآرانیوز» را دربارهاش خوانده باشید، اما حالا می‌خواهیم درباره آنچه دستمایه علمی فیلم بوده و از دغدغههای همیشگی کریستوفر نولان است، صحبت کنیم. زمان چطور معکوس میشود؟ مفهوم آنتروپی منفی چیست؟ آیا واقعا برعکس یک انفجار، انجماد و یخ‌بستن است و اصلا چقدر باید نگران فناوریهایی باشیم که نولان در فیلم، آن‌ها را منشأ جنگ جهانی سوم میداند؟ با ما همراه باشید تا از زاویه علم به آنچه در تنت به تصویر کشیده شده است، نگاهی بیندازیم.
جهانی که هرروز بینظمتر میشود
ترمودینامیک یکی از حوزههای مهم فیزیک است که به بررسی گرما و نسبت آن با کار و انرژی میپردازد و ۳ قانون مهم دارد. نولان برای فیلم جدیدش، مفهومی از قانون دوم را به ما نشان میدهد. قانونی که میگوید آنتروپی یا بی‌نظمی در جهان رو به افزایش است. حالا معنایش چیست؟ هر فرایندی که به‌صورت خودبه‌خودی در جهان رخ میدهد، آنتروپی کلی دنیا را افزایش میدهد. وقتی شما یک ظرف آب را میگذارید کنار اتاق و بعد از چندروز میبینید که همه آب تبخیر شده است، یعنی یک فرایند خودبه‌خودی را شاهد بوده‌اید که در آن مولکولهای آب از حالت مایع به گاز تبدیل شدهاند.
درواقع از حالتی که منظمتر و فشردهتر بودند، به حالتی رفتند که بی‌نظمی در آن بیشتر است؛ یعنی حالت گازی‌شکل که فاصله مولکولها از هم بیشتر است و حرکت پراکندهتری دارند. اگر جهان را یک سیستم بزرگ در نظر بگیریم، این قانون درباره کل آن صحبت می‌کند، ولی در سیستمهای کوچک ما میتوانیم با مصرف‌کردن انرژی، آنتروپی یا همان بی‌نظمی را کم کنیم. اگر گفتید چطوری؟ این‌بار که به آشپزخانه میروید، یخچال را با دقت بیشتری نگاه کنید. کار این وسیله چیست؟ گرما را از خوراکیهای درونش میگیرد و آن‌ها را سرد می‌کند. این یک فرایند خودبه‌خودی نیست و یخچال برای خنک‌کردن محتویات درونش باید از برق استفاده کند.
به این ترتیب خودش گرم میشود و اگر به دیوارههایش دست بزنید، خواهید دید که حسابی داغ است. کولر و بقیه وسایل سردکننده هم همین‌طور کار میکنند. آن‌ها دارند آنتروپی سیستم را کم میکنند و با منجمد یا سردکردن، بی‌نظمی را کاهش میدهند. اما آیا این وسایل کوچک، آنتروپی کل جهان را هم کاهش میدهند؟ نه! همه این سیستمهای کوچک که آنتروپی را به‌اصطلاح منفی میکنند، با مصرف‌کردن نوعی انرژی موفق به انجام این کار میشوند و درنهایت خود آن انرژی باعث میشود بی‌نظمی در کل سیستم جهان بیشتر شود. این موضوع یکی از مهمترین دستمایههای علمی فیلم تنت است که به آنتروپی منفی اشاره می‌کند و به زمان معکوس میرسد.
زمان همیشه روبه‌جلوست، مگر اینکه ...
زمان همواره در جریان است و فقط یک جهت روبه‌جلو دارد. به این ترتیب، هر آینده‌ای را به سمت گذشته می‌برد. آرتور ادینگتون، ستارهشناس انگلیسی، این رفتار زمان را پیکان زمان نامیده است. طبق نظریات کیهانشناسی و مشاهدات رصدی که آن‌ها را تأیید می‌کند، امروزه میدانیم که همه عالم و هرآنچه در آن، از کهکشانها و سحابیها بگیرید تا ستارهها و سیارهها، همه از مه‌بانگ به وجود آمده‌اند؛ از یک تورم و به‌اصطلاح انفجاری که به‌آرامی ذرات تشکیلدهنده اتم و بعد هم اجرام در مقیاسهای بزرگ را ساخت. همانطور که حدس میزنید، حتی در همین فرایند پیدایش عالم هم آنتروپی روبه‌افزایش بوده و هست، اما زمان کجای این بازی است؟ چیزی که باعث این تغییرات میشود و این فرایند‌ها در آن رخ میدهند، گذشت زمان است.
زمان همیشه روبه‌جلو حرکت می‌کند و نه شما و نه هیچکس دیگر ماجرایی را به‌خاطر ندارد که در آن زمان به عقب رفته باشد. اما چیزی که در فیلم تنت به تصویر کشیده میشود، برعکس‌شدن گذر زمان است. دقت کنید که اینجا شبیه سریال دارک یا فیلمهای سینمایی علمی‌تخیلی از سفر به گذشته حرفی به میان نمیآید، بلکه مسئله معکوس‌شدن گذر زمان است. یعنی قانون دوم ترمودینامیک به‌وسیله فناوری مدرنی در حال نقض‌شدن است و آنتروپی جهان رو‌به‌کم‌شدن رفته و درنتیجه آن گذر زمان هم روندی معکوس پیدا کرده است.
علت و معلول؛ رابطه‌ای همیشگی و گریزناپذیر
یکی از مشکلاتی که سفر در زمان میتواند ایجاد کند، تناقض پدربزرگ است که شاید دربارهاش زیاد شنیدهاید. اگر کسی بتواند به گذشته برود و پدربزرگ خودش را از بین ببرد (فارغ از بحث اخلاقی، این فقط یک فرض برای رساندن مفهوم است.) آن وقت دیگر پدرش وجود نخواهد داشت که فرزندی داشته باشد و بنابراین آن شخص هم نمیتواند وجود داشته باشد که در زمان به عقب برود و پدربزرگش را بکشد. علیت باعث این اتفاق میشود. قانونی که تعیین می‌کند اول علت باشد و بعد معلول به دنبالش بیاید. در فیلم تنت شما میبینید که گذر زمان معکوس شده و آنتروپی منفی است. درنتیجه همه فرایند‌هایی که رخ میدهند، از تصادف و انفجار بگیرید تا تنفس انسان‌ها، معکوس میشود و میبینید که همه برای تنفس به ماسک اکسیژن نیاز پیدا میکنند.
اگر بخواهیم دقیقتر به ماجرای معکوس‌شدن زمان نگاه کنیم، باید حواسمان باشد که ترتیب علّی رویداد‌ها در همه فرایند‌ها معکوس میشود. یعنی همه اندامهای بدن معکوس کار میکنند و این محدود به تنفس نخواهد بود. اما نولان، به‌عنوان یک نماد برای رساندن محتوای قضیه، تنفس و حرکت برعکس گلولهها و چند المان دیگر را برگزیده و معکوس کرده است.