محمدرضا حیدری، رئیس شورای شهر مشهد در گفتگو با شهرآرا از فرازونشیب‌ها و دستاورد‌های مدیریت‌شهری می‌گوید
فاطمه رافع | شهرآرانیوز؛ قرارمان با رئیس شورای اسلامی شهر مشهد ساعت ۱۰:۴۵ بیست‌وهفتم اسفند سال ۹۹ است؛ یعنی درست آخرین روز کاری ما روزنامه‌نگار‌ها در آخرین سال این سده. این شد که در روز‌هایی که پنجمین دوره شورای شهر مشهد آخرین ماه‌های فعالیت خود را پشت سر می‌گذارد و تنور انتخابات دوره بعدی پارلمان‌های شهری با نام‌نویسی نامزد‌ها داغ شده است، روانه ساختمان شورای شهر مشهد در یکی از کنج‌های میدان شهدا شدیم تا ساعتی را مهمان محمدرضا حیدری باشیم.
آقای رئیس که برای انتخابات دوره بعد شورای شهر مشهد نامزد نشده است و به گفته خودش احتمالا بعد از شورای شهر دوباره پیشه معلمی و پژوهشگری را ادامه می‌دهد، فراهم‌کردن امکان حضور نامزد‌های همه سلیقه‌ها را لازمه برگزاری انتخاباتی پرشور می‌داند. او معتقد است مردم مشهد تمایل دارند اداره شهر را به دست افرادی بسپارند که خردمندانه شهر را اداره کنند. او که از همان نخستین سال فعالیت این دوره از شورا، یعنی سال ۹۶، ریاست پارلمان را بر عهده داشته و همواره با طمأنینه و صبری که مختص خود اوست، پاسخگوی اهالی رسانه بوده است، این‌بار هم با رویی گشاده مقابلمان نشست و از ریزودرشت اقدامات مدیریت شهری و البته فرازونشیب‌های اداره شهری سخن گفت که اگر چالش‌ها و مشکلاتش بیشتر از ظرفیت‌هایش نباشد، بدون‌تردید کمتر هم نیست.
شهری که اگرچه از مضجع منور شمس‌الشموس و برکت‌های وجود حضرت رضا (ع) بهره‌ها می‌برد، در عین حال با مشکلات و معضلات قدیمی از قبیل حاشیه‌نشینی، بافت‌های فرسوده، آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد و... گریبان‌گیر است و حل بسیاری از این مشکلات، نیازمند همدلی و هم‌افزایی همه متولیان امر. خلاصه‌ای از گفت‌وگوی ۶۵ دقیقه‌ای ما را با رئیس شورای شهر مشهد می‌خوانید. مشروح این گفتگو را هم می‌توانید در روز‌های آینده از طریق فضای مجازی شهرآرا ببینید.
شورای پنجم آخرین ماه‌های فعالیت خود را پشت سر می‌گذارد. به سال ۹۶ برگردیم. چقدر موفق شدید مشهد را به شهر «امید و زندگی» که یکی از شعار‌های این دوره شورا بود، تبدیل کنید؟
چندماه به پایان دوره باقی مانده است. میزان تحقق شعار محوری «مشهد، شهر امید و زندگی» را از ۲ منظر می‌توان بررسی کرد؛ اول از نگاه مردم به‌عنوان افرادی که به‌صورت مستقیم از خدمات شورای پنجم بهره می‌برند. مردم، بهترین داوران هستند. گزارش‌هایی که داریم، بر مبنای نظرسنجی‌ها و همچنین مواجهه خودمان با مردم است و نشان می‌دهد آن‌ها از خدمات این دوره مدیریت‌شهری رضایت نسبی دارند. نکته دوم بررسی فضای شهر است. با گذری در شهر و مشاهده اقدامات و پروژه‌هایی که در حال انجام است، هم در حوزه عمرانی و هم در حوزه فرهنگی و اجتماعی می‌توان پویایی و زنده‌بودن شهر را مشاهده کرد. فکر می‌کنم توانسته‌ایم بخش اعظمی از وعده‌هایمان را عملیاتی کنیم.
بدون تردید کاستی‌هایی وجود دارد، اما توقعاتی که مردم دارند و البته بجا هم هست، بسیار زیاد است و پاسخ به این توقعات در یک دوره چهارساله، خارج از توان هر مجموعه مدیریتی است. سعی کردیم هدف‌گذاری‌ها به گونه‌ای باشد که سریع‌تر به نتیجه برسد. یکی از اولویت‌ها در سال ۹۶ تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام بود. امروز دسترسی دوم ایستگاه میدان سعدی افتتاح شد.
زمانی که شورا را تحویل گرفتیم، خط ۲ قطارشهری فقط تا میدان شهدا امکان سرویس‌دهی داشت. برای ایمنی همین بخش، ۴۰۰ میلیاردتومان هزینه کردیم تا این خط بتواند بدیهی‌ترین شاخص‌های ایمنی را داشته باشد. درمجموع برای این تحقق شعار اقدامات خوبی انجام شد و سعی کردیم این اقدامات متوازن باشد و از مناطق کم‌برخوردار هم غفلت نشود. استنباط ما این است که هم مردم رضایت دارند و هم در فضای شهر می‌توان پویایی را مشاهده کرد.
البته برخی کاستی‌ها وجود دارد که رفع آن‌ها نیاز به زمان و اعتبارات دارد. یکی از شاخص‌هایی که می‌توان برای سنجش میزان تحقق این شعار در نظر گرفت، مقایسه پروژه‌های عمرانی مشهد با دیگر کلان‌شهرهاست. نزدیک ۸۰ پروژه کلان در این دوره در مشهد انجام شده است. نکته‌ای که می‌تواند به‌عنوان تجربه‌ای برای دوره‌های بعدی هم باشد و کار را برای آیندگان سخت می‌کند، این است که پروژه‌هایی که این دوره شروع شده است، در همین دوره هم به پایان می‌رسد، غیر از پروژه‌هایی که این روز‌ها آغاز می‌شود یا پروژه‌های درازمدتی مانند قطارشهری.
اوضاع اقتصادی کشور هم از موضوع‌هایی است که لازم است مردم مشهد در سنجش میزان تحقق وعده‌هایمان، به آن توجه کنند. افزایش هزینه‌های ناشی از تورم آثار خود را در پروژه‌های عمرانی نشان می‌دهد. این افزایش هزینه‌های یک پروژه، چگونه و با چه تدبیری باید تأمین شود؟ پروژه‌های دولتی معمولا در این وضعیت متوقف می‌شود، اما در مدیریت‌شهری رویکرد این بود که منابع برای آن پروژه تأمین شود و پروژه به پایان برسد. این هم شاخص مهمی است که نخبگان و مردم به‌راحتی می‌توانند آن را مشاهده کنند.
تحقق این شعار در فضای شهر مشهد شاید اقدام دشواری بوده است. شورای شهر در مسیر تحقق این شعار که البته خواسته مردم مشهد هم بوده و هست، چه موانعی را پشت سر گذاشته است؟
در این زمینه با ۲ دسته از موانع درون‌سازمانی و برون‌سازمانی روبه‌رو هستیم. در زمینه موانع درون‌سازمانی با این مسئله روبه‌رو هستیم که رفتن به سمت اصلاح و تغییر در ابرسازمان شهرداری به‌کندی صورت می‌گیرد و از درون مقاومت‌هایی وجود دارد. در حوزه اصلاح فرایند‌ها و چابک‌کردن آن‌ها در برخی بخش‌ها مانند بخش‌های عمرانی موفق بوده‌ایم، اما در بخش‌هایی که به پاسخگویی با مردم مرتبط است، با اینکه تلاش‌های خوبی صورت گرفته است، هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده‌ایم و هنوز فضای بوروکراتیک سنگینی در پاسخگویی به ارباب‌رجوع وجود دارد. اصلاح این فضا زمان‌بر است و بدون تردید یک‌باره صورت نمی‌گیرد.
موضوع دیگر در نوع رویارویی با دستگاه‌های نظارتی بر عملکرد شهرداری است. امر نظارت امر پسندیده‌ای است که به حرکت سالم سیستم کمک می‌کند، اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که برخی از این رویه‌ها در ۲ دهه گذشته در شهرداری وجود داشته است و همچنان در برخی شهرداری‌های کشور وجود دارد.
دستگاه‌های نظارتی در ۲ دهه گذشته برای اصلاح این رویه‌های ناصحیح در شهرداری مشهد اقدامی انجام نداده‌اند، اما به‌یک‌باره برای اصلاح آن‌ها گام برداشته‌اند. برای مثال در شورای چهارم بر اساس مصوبه‌ای، کمیسیونی سه‌نفره اجازه تصمیم‌گیری برای پروژه‌ها را داشته است، بدون اینکه این مصوبات به صحن علنی شورای شهر بیاید. این کمیسیون درحالی برای حدود ۲۰ پروژه شهر تصمیم‌گیری کرده است که نه شهرداری لایحه‌ای برای این پروژه‌ها ارائه کرده و نه این موضوع در صحن علنی تصویب شده و هیچ نهاد ناظری هم به آن ورود نکرده است. بحث ما این است که این رویه‌ها در گذشته وجود داشته است و البته باید در راستای اصلاح آن‌ها گام برداشت، اما اگر به برخورد‌های قضایی تبدیل شود، این مسئله بر ریسک‌پذیری مدیران تأثیر می‌گذارد.
این تغییرات باید با نگاه اصلاحی صورت گیرد و برای اصلاح باید زمان کافی در نظر گرفت تا به امور جاری خللی وارد نشود. معتقدیم همه این رویه‌های ناصحیح باید اصلاح شود، اما این تفاوت‌ها در نحوه رویارویی دستگاه‌های نظارتی با رویه‌های اشتباه در دوره‌های مختلف، معنادار است. البته این موضوع برکاتی هم داشته است، ازجمله لحاظ‌کردن دغدغه‌های دستگاه‌های نظارتی، توقف جذب نیروی انسانی، نظام‌مندشدن تبدیل وضعیت نیرو‌ها و....
محدودیت منابع مالی و اقتصادی نیز چالش دیگری است که در این دوره با آن روبه‌رو بودیم. شهریور ۹۶ که کار را تحویل گرفتیم، شهردار وقت اعلام کرد که چندروز بعد باید حدود ۹۰ میلیاردتومان حقوق پرداخت شود، اما کل دارایی شهرداری ۲۳ میلیارد تومان بود. اکنون، اما همه حقوق کارکنان پرداخت شده است. خوشبختانه اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که شورای شهر در سال ۹۹ با شناخت و اعتمادی که به شهرداری دارد، اصلاح بودجه شهرداری را با ۵ هزارمیلیاردتومان افزایش مصوب کرده است. این در حالی است که معمولا در اصلاح بودجه، نهاد‌ها با کسری روبه‌رو هستند.
به موضوع بودجه اشاره فرمودید. با توجه به اینکه سال آینده انتخابات شورای شهر را در پیش داریم و احتمالا تغییرات مدیریتی را در شهر شاهد خواهیم بود، هنگام تصویب بودجه، نگران تحقق آن در سال آینده نبودید؟
بودجه، تناسب بین درآمد و هزینه است. تا زمانی که از تحقق درآمدی اطمینان نسبی نداشته باشیم، برای مصارف آن ظرفیتی در نظر نمی‌گیریم، اما با اطمینان این کار را انجام دادیم. زیرا اگر بودجه‌ای را بدون مستندات و پشتوانه لازم تصویب کنیم که منابع لازم را نداشته باشد، این انحراف خود را در تفریغ بودجه نشان می‌دهد. کمیسیون بودجه و تلفیق در این زمینه بسیار دغدغه‌مند بودند؛ بنابراین با وسواس و دقت این کار انجام شد و بودجه تحقق‌پذیر خواهد بود.
پس از گذشت این مدت از فعالیت شورای پنجم، مهم‌ترین چالش‌های شهر مشهد را کدام موضوعات می‌دانید؟
یکی از مهم‌ترین معضلات همه کلان‌شهر‌ها بحث منابع مالی پایدار است. شهری اگر بخواهد بر مدار توسعه پایدار حرکت کند، باید منابع پایدار داشته باشد. متأسفانه در بودجه ۱۴۰۰ حدود ۷۵ درصد منابع، ناپایدار است و این موضوع یکی از چالش‌های اصلی مشهد است. رفع این چالش هم در اختیار دولت و مجلس است که باید اختیاراتی را به نظام شورایی تفویض کنند تا شورا بتواند بر اساس عوارضی که وضع می‌کند، درآمد پایدار کسب کند. هرچقدر بودجه به منابع مالی ناپایدار متکی باشد، به همین میزان بر خدمات‌شهری اثر می‌گذارد. یکی از تفاوت‌های شهرداری با دیگر سازمان‌ها همین است که در شهرداری اگر به منابع دسترسی نداشته باشید، نمی‌توانید خدمات را متوقف کنید. نمی‌توان زباله‌ها را جمع نکرد یا خیابان‌ها را آسفالت نکرد و.... در موضوع درآمد‌های پایدار نیازمند نگاه موسع دولت و مجلس هستیم که اختیارات شورا‌ها را افزایش دهند، اما درعمل به سمت کاهش این اختیارات و کاهش درآمد‌های پایدار شهرداری‌ها در حرکت هستند.
بافت‌های فرسوده یکی دیگر از معضلات مشهد است. در بافت‌های فرسوده، سرانه‌های خدماتی اولیه وجود ندارد. تلاش کردیم این سرانه‌ها را ارتقا دهیم. علاوه بر این، برای احیای این بافت‌ها، مشوق‌های خوبی را پیش‌بینی کردیم، اما متأسفانه با اوضاع نامطلوب اقتصادی کشور هم‌زمان شد و تورم موجود این موضوع را با چالش روبه‌رو کرد. در صورت رفع مشکلات اقتصادی کشور، این مشوق‌ها می‌تواند جنبشی در بافت‌های فرسوده ایجاد کند و این بافت‌ها را رونق دهد. البته درنهایت این اصلاح بافت، باید با مشارکت مردم صورت گیرد.
ترافیک هم دیگر چالش مشهد است. خیابانهای موجود مربوط به مطالعات و ظرفیت حدود ۳۰ سال گذشته مشهد است، اما افزایش جمعیت شهر و افزایش استفاده از وسایل نقلیه شخصی، باعث ترافیک روزافزون خیابان‌ها شده است. در حوزه توسعه باید معابر و شبکه‌های ارتباطی را برای رینگ خارجی شهر فعال کنیم تا خروج از شهر تسهیل شود. در همین راستا بر ساخت پل‌های غیرهم‌سطح و بزرگراه‌ها تمرکز کرده‌ایم که تقاطع‌های چندسطحی آزادگان، مصلی و ابوطالب بخشی از آن‌هاست، اما اجرای این روش در هسته مرکزی شهر راهکار درستی نیست. زیرا ترافیک را از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل می‌کند. برای اصلاح این روش، چند راهکار مدنظر است؛ توسعه حمل‌ونقل ریلی، توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی و اصلاح فرهنگ استفاده از حمل‌ونقل عمومی ازجمله این راهکارهاست که در دستورکار قرار دارد.
حریم شهر مشهد هم یکی دیگر از دغدغه‌های ماست. حریم مشهد در طرح جامع جدید به ۸۰ هزار هکتار افزایش یافته که حریم بسیار بزرگی است و درصورتی‌که مدیریت نشود، حاشیه جدیدی به مشهد اضافه می‌کند. مهم‌ترین چالش حریم این است که طرح راهبردی برای آن تعریف نشده و نظارت بر این ۸۰ هزار هکتار هم بسیار دشوار است. یکی از تکالیف وزارت مسکن زمانی که طرح جامع را ارائه می‌کرد، مطالعات حریم مشهد را ارائه کند، اما این اقدام هنوز انجام نشده است. گسترش حدود ۱۳۰ روستای اطراف مشهد، تهدید‌هایی برای شهر هستند که می‌توانند به حاشیه شهر تبدیل شوند. علاوه بر این باید فکری برای تقسیمات کشوری کرد. مشهد نباید بیش از این توسعه یابد، بلکه باید در اطراف مشهد، شهر‌های اقماری ایجاد شود. زیرا توسعه افقی شهر به این معناست که باید درآمد‌های شهر که ثابت است، در محدوده وسیع‌تری توزیع شود که این موضوع کاهش خدمات را به‌دنبال خواهد داشت.
از حریم مشهد به‌عنوان یکی از دغدغه‌های این کلان‌شهر یاد کردید. از مناقشه مشهد و طرقبه‌شاندیز در حوزه حریم اختلافی چه خبر؟
طرح تفصیلی این محدوده در شورا مصوب شده است و پیشنهاد مدیریت‌شهری را برای مرز مشهد و بینالود در این منطقه به کمیسیون ماده ۵ ارسال کرده‌ایم. پس از اعلام نظر این کمیسیون، درنهایت وزارت راه‌وشهرسازی و وزارت کشور باید این موضوع را تعیین‌تکلیف کنند و در غیر این صورت اتفاقات بدی در این محدوده رخ خواهد داد. ساخت‌وساز‌های غیرقانونی و بدون نظارت در این منطقه می‌تواند یک شهرک شهیدرجایی دیگر ایجاد کند. هنوز اتفاق خاصی در این زمینه نیفتاده است و این مسئله باید با یک نگاه واقع‌بینانه و منصفانه حل شود.
فکر می‌کنید این مسئله تا پایان این دوره از شورای شهر به سرانجام برسد؟
تلاش ما این است که این دغدغه را سریع‌تر برطرف کنیم، اما با توجه به اینکه فضای کنونی کشور، فضای انتخاباتی است، شاید عزم جدی برای حل این مسائل زیربنایی وجود نداشته باشد و من خیلی امیدوار نیستم، اما ما در شورای شهر آمادگی داریم این مسئله را سریع‌تر حل کنیم.
طرح، مصوبه یا اقدامی بوده است که اکنون به این نتیجه رسیده باشید که جزو اولویت‌های مدیریت‌شهری و مشهد نبوده است و بهتر بود انجام نمی‌شد؟
تصور می‌کنم همه آنچه اجرا کردیم، اولویت‌های شهر بوده است، اما اگر می‌دانستیم که تورم به این میزان افزایش پیدا می‌کند و افزایش چندبرابری هزینه‌های پروژه‌های عمرانی را به‌دنبال دارد، شاید این پروژه‌ها را شروع نمی‌کردیم و هزینه آن را در جای دیگری صرف می‌کردیم. نیاز‌های مشهد آن‌قدر زیاد است که نمی‌توان گفت یک پروژه اولویت نیست.
موضوع یا مسئله‌ای در مشهد هست که حالا به این نتیجه رسیده باشید که شورا از آن غفلت کرده است؟
یکی از مسائلی که هنوز هم معتقدم باید به آن توجه بیشتری می‌کردیم، توسعه ورزش همگانی به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار است. در حوزه حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و هنری و نشاط و شادمانی شهر، نتوانستیم آنچه را وعده داده بودیم، عملیاتی کنیم. نشاط و شادمانی هیچ منافاتی با ماهیت زیارتی مشهد ندارد. متأسفانه در این شهر برخی امور مباح هم از مردم دریغ شده است و این موضوع پذیرفتنی نیست. باید به شعور مردم و جوانان اعتماد کنیم تا بتوانند در مشهد هم از اموری که در همه جای کشور جاری است، لذت ببرند.
مهم‌ترین مصوبه این دوره شورا از منظر شما چیست؟ به‌عبارتی مهم‌ترین یادگاری شورای پنجم برای مردم مشهد چه خواهد بود؟
خدمت بی‌منت و شبانهروزی از بعد تعامل با مردم. سعی کردیم خدمت به مردم را بر منافع سیاسی و جناحی ترجیح دهیم و فضای شهر را وارد این چالش‌های سیاسی و جریانی نکنیم. تلاش کردیم با هم‌افزایی همه نهاد‌ها را برای رفع مشکلات مشهد پای کار بیاوریم. شورای پنجم سعی کرد در کنار مردم باشد و به نیاز‌های آن‌ها توجه کند. در عین حال، کاستی‌هایی هم وجود دارد که برخی از آن‌ها خارج از اختیارات ماست که بابت آن‌ها از مردمی که حق‌شناس هستند، عذرخواهی می‌کنم. در حوزه شفافیت اقدامات خوبی انجام شد. در حوزه سوت‌زنی نیز ورود کرده‌ایم، هرچند هنوز مردم این مصوبه را چندان که باید جدی نگرفته‌اند. درمجموع در مصوبات و اقداماتی که انجام شده است، محوریت اصلی مردم بوده‌اند.
به‌عنوان آخرین سؤال گریزی هم به انتخابات دوره بعد شورای شهر مشهد داشته باشیم. چرا خودتان نام‌نویسی نکردید؟ و اینکه برای انتخابات آینده شورای شهر چه چشم‌اندازی متصور هستید؟
من و برخی دیگر از اعضای فعلی شورای شهر نام‌نویسی نکردیم و هریک دلایل شخصی خودمان را هم داریم. من با ۴ سالی که در شورای پنجم بوده‌ام، درمجموع ۳۶ سال در نظام جمهوری اسلامی کار اجرایی و مدیریتی انجام داده‌ام و اکنون استنباطم این است که باید فضا را برای دیگران باز بگذارم. علاوه بر این، اگرچه داشتن نمایندگی از سوی مردم یک افتخار است، اما موانع، مشکلات و برخی ملاحظاتی که به شرایط هر فرد برمی‌گردد، باعث شد برای دوره بعد نام‌نویسی نکنم.
درباره انتخابات هم مدیران و متولیان امر باید به‌دنبال مشارکت حداکثری باشند. شرط این موضوع هم برگزاری یک انتخابات رقابتی است. باید فضا را در عرصه انتخابات شورا‌ها برای دیگران باز کنیم. در این وضعیت انتخابات می‌تواند پرشور باشد و برگزاری این نوع انتخابات، نیاز امروز کشور ماست. اگر در این راستا کوتاهی صورت بگیرد، متولیان باید پاسخگو باشند. امیدوارم فرمان مدیریت‌شهری در اختیار مجموعه و عناصری قرار بگیرد که مقوله عقلانیت، تخصص و خدمت به مردم را اولویت قرار دهند. بدون تردید جریان‌های سیاسی برای اداره شهر ایده دارند که البته این موضوع ایرادی هم ندارد، اما اداره شهر باید بر محور خدمت به مردم باشد.
بعد از شورای شهر چه خواهید کرد؟ برنامه‌ای دارید؟
من یک معلم، محقق و پژوهشگر هستم و اگر حوصله‌ای باشد، در همان حوزه خدمت می‌کنم.
نکته پایانی؟
حوزه فعالیت‌های مدیریت‌شهری بسیار گسترده است. صحبت‌کردن درباره همه آن‌ها در این زمان محدود ممکن نیست. تأمین ۳۷ هزارمیلیاردتومان برای پروژه‌های شهری، موضوع بسیار مهمی است. در حوزه آسیب‌های اجتماعی، مدیریت‌شهری کارنامه درخشانی دارد. در زمینه شورای اجتماعی محلات، دفاتر تسهیلگری و... حرف برای گفتن بسیار است. در حوزه فرهنگی نقد‌هایی به مدیریت‌شهری وارد است، اما معتقدم اقدامات خوبی انجام شده است و آنجا که موفقیت کامل نبوده، به‌علت موانع بیرونی بوده است.