شهرآرانیوز - هوشنگ جاوید، پژوهشگر برجسته موسیقی نواحی و آیینی ایران، با تأکید بر اینکه «کاربرد اصطلاح نقل و نقالی برای چنین هنری اشتباه است و درست‌تر است که از اصطلاحاتی، چون داستان گذاری یا داستان پردازی برای وجه تسمیه آن استفاده شود» درباره سهم خراسان در تاریخ نقالی می‌گوید: «اولـیـن مکتوب نگاری در این حوزه در خراسان انجام شده است. نخستین کار در این حوزه را دقیقی شاعر انجام می‌دهد و بعد‌ها شاهنامه مسعودی مروزی را داریم که فردوسی هم به آن‌ها اشاره می‌کند.
وی درباره حضور چشمگیر نقالان در سده‌های نخستین و میانی اسلامی در خراسان نیز توضیح می‌دهد: حاکمان ایرانی در سده‌های دوم و سوم هجری تلاش می‌کنند داستان‌های منظوم را به شکل مکتوب دربیاورند و به همین منظور کاتبانی را به استخدام خود در می‌آورند. در این دوران است که دولت سامانی چهار داستان شناس و داستان پرداز (نقال) مطرح را از جای جای کشور به خراسان می‌آورد و به همت آن هاست که نخستین شاهنامه (خدای نامه) تدوین می‌شود. به گفته جاوید، حتی فردوسی هم به این مسئله در کار گردآوری شاهنامه اشاره دارد. اینکه به کجا‌ها و نزد چه کسانی رفته و داستان پردازان (نقالان) آن دوران چه کسانی بوده اند. او همچنین در اینجا به فردی «آزادسرو» نام اشاره می‌کند که در دربار سامانیان داستان گزاری می‌کرده است.
از نکات کمتر شنیده شده در صحبت‌های هوشنگ جاوید، یکی هم اشاره وی به اوضاع نقالی و نقالان در دوره پهلوی اول است. به گفته این پژوهشگر، زمانی که پهلوی اول کار نقالی را در قهوه خانه‌ها ممنوع می‌کند و اصطلاحا دستور قرق می‌دهد، سینماگرها، محیط سینما‌ها را در اختیار این نقالان قرار می‌دهند به این ترتیب که، چون در این دوران سینما صامت است، آن‌هایی که دسترسی به نوازنده ندارند، نقال‌ها را می‌آورند پای اکران فیلم ها. البته آن‌ها هم در سینما و موقع اکران فیلم‌ها قصه‌های خودشان را تعریف می‌کنند. برای همین زمانی که پهلوی اول از ایران می‌رود، چیزی که از هنر نقالی مانده است، ترکیبی از آشفتگی است.
مؤلف کتاب «مناقب خوانی» درباره نقش مشهد در نقالی معاصر نیز برگزاری جشن توس در مشهد دهه ۵۰ را یکی از مهم‌ترین این آثار بیان می‌کند و توضیح می‌دهد: «بخش شاهنامه خوانی و نقالی جشن توس در همین پارک ملت مشهد برگزار شد. فضایی مخصوص جشن توس ساخته بودند و شاهنامه خوان‌ها و نقالان درحضور جمعیتی بزرگ اجرای برنامه داشتند.» وی با اشاره به نقش مهم انجوی شیرازی در شکل گیری این برنامه، ادامه می‌دهد: «این استاد انجوی شیرازی بود که پیشنهاد شاهنامه خوانی و نقالی از طریق این برنامه را داد و نظارت بر آن را نیز بر عهده گرفت.» و البته این پیگیری و تلاش دلسوزانه برای انجوی شیرازی بی هزینه نیز نبوده است، چه آنکه هوشنگ جاوید روایت می‌کند: «سال ۵۶ بود که جشن توس برگزار شد. حال و هوای انقلاب احساس می‌شد.
دم غروب بود و قرار بود نقالی را تمام کنند که مرحوم صادق علی شاه (نقال مشهور مشهد) در میان هجوم جمعیت و در مقابل مقامات حکومت و مستشاران خارجی از جمله میهمانان آمریکایی، نقل صحنه سهراب کشی را وصل کرد به صحرای کربلا و شهادت حضرت علی اکبر (ع)، چراکه این جزو عادات و ویژگی‌های مکتب خراسان در نقالی هست و چه گریه و زاری و شور و غوغایی که برپا نشد. پس از این ماجرا چند روزی «استاد انجوی شیرازی» را ندیدم و پس از چند روز که ایشان را ملاقات کردم و جویای احوالشان شدم، گفتند چند روزی رفته ام، جواب پس داده و آمده ام. معلوم بود ساواک خیلی اذیتشان کرده بود.
بیشتر بخوانید:
محمدرضا حمیدی از هنر نیمه‌جانی می‌گوید که روایت‌گر زندگانی امام هشتم (ع) بوده است
روایت حاج جعفر ماه رخسار درباره عبدالکریم صادقی مداح که نامش در خاطرات مشهد قدیم ماناست