امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - شامگاه روز پنجشنبه ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۸ میلادی در ایستگاه قطار شهری شیکاگو زنی مورد تجاوز قرار گرفت. این اتفاق بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های آمریکا داشت. روزنامه نیویورک تایمز در روز یکشنبه ۲۵ سپتامبر گزارشی کوتاه از این حادثه منتشر کرد. نکته مهم در این گزارش این بود که هیچ کسی برای کمک به قربانی از جای خود بلند نشده بود؛ با اینکه این تجاوز در ساعت‌های پررفت وآمد اتفاق افتاده بود. کارآگاه این واقعه گفته بود: چندین نفر به آن صحنه می‌نگریستند و زن از آن‌ها کمک می‌خواست، اما هیچ کس به او پاسخی نداد.
همان طور که در گزارش‌های خبری دو روزنامه آمده است واکنش افرادی که با این اتفاق روبه رو شدند بسیار بهت آور بوده و هیچ کسی در ابتدا برای کمک به آن فرد حرکتی نکرده است، اما پس از گذشت زمان، مردی برای کمک به آن زن می‌شتابد.
مایکل کوک، مورخ و خاورشناس انگلیسی و استاد دانشگاه پرینستون پس از خواندن این گزارش در روزنامه نیویورک تایمز، بر آن شد تا با نگاهی علمی به زوایای فرهنگی این مسئله بپردازد. این مقاله او را به فکر برد که چگونه نظام تربیتی غرب افراد را درباره دیگر مردم جامعه بی مسئولیت و بی تفاوت بار می‌آورد و در مقابل در نظام اسلامی افراد به عنوان یک فریضه دینی و ارزش اخلاقی مسئولیت اصلاح رفتار ناپسند و نادرست دیگران را بر عهده دارند. بدین ترتیب کار پژوهشی خود را آغاز کرد.
او با ژرف نگری خاص و حدود ۱۵ سال تحقیق مداوم و بررسی و مطالعه ۱۷۰۰ کتاب و مقاله که بیش از سه چهارم آن کتاب‌های اسلامی بود موفق به نوشتن جامع‌ترین کتابی شد که تاکنون درباره امر به معروف و نهی از منکر نوشته شده است. کتاب «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی؛ که در سال ۲۰۰۲ میلادی انتشارات کمریج آن را منتشر کرد. این کتاب را سال ۱۳۸۴ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با ترجمه احمد نمایی منتشر کرد و پس از استقبال گسترده پژوهشگران از این اثر در سال ۱۳۸۵ به عنوان کتاب شایسته تحقیق در بیست وچهارمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شناخته شد.
مایکل کوک در سال ۱۹۴۰میلادی در انگلستان متولد شد. پس از گذراندن تحصیلات اولیه در ۱۹۵۹ میلادی وارد کالج کینگ دانشگاه کمبریج شد و تا ۱۹۶۳ میلادی در رشته تاریخ و مطالعات شرقی مشغول به تحصیل بود. کوک دو سال به فراگیری تاریخ انگلستان و اروپا پرداخت و دو سال هم زبان ترکی استانبولی و فارسی را آموخت و سپس به مرکز مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن رفت و زیرنظر برنارد لوئیس کارشناسی ارشدش را با پژوهش درباره تاریخ جمعیت عثمانی در سده‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی به انجام رساند. به مدت دو سال در همان دانشگاه به تدریس تاریخ اقتصادی پرداخت و در همین زمان تحقیقات و پژوهش‌هایی درباره خاورمیانه و خاور نزدیک داشت.
کوک در ۱۹۸۶ میلادی به ایالات متحده رفت و در آنجا به سمت استادی مطالعات خاورنزدیک دانشگاه پرینستون منصوب شد. رشته تحصیلی او تاریخ بود و به گفته خود وی در آن زمان مطالعات تاریخی، بیشتر بر اساس تاریخ اقتصادی و بر پایه آمار و ارقام صورت می‌گرفت. کم کم سمت و سوی این تحقیقات تغییر کرد و کوک علاقه مندی‌های خود را یافت. موضوعات مورد نظر او بیشتر در زمینه تاریخ و اندیشه اسلامی و تأثیرات و نقش ارزش‌های اخلاقی دین و اسلام بر فرهنگ اجتماعی و روابط مردمی است.
مایکل کوک، در مقدمه کتاب، مفصل علت پژوهش در این موضوع را بیان می‌کند. او پس از مطالعه گزارش‌های روزنامه‌های مختلف آمریکایی در شرح این واقعه به نکات درخور تأملی اشاره می‌کند. وی می‌نویسد: «از این گزارش‌ها چنین استنباط می‌شود که هیچ روزنامه ای، تجاوز جنسی در ایستگاه قطار شهری در شیکاگو را - به صورت ذاتی- تا حادثه‌ای خبرساز نمی‌دانست. موضوع اصلی مورد توجه روزنامه نگاران و موضوع اصلی مورد علاقه خوانندگان، بی اعتنایی رهگذران بود.
گزارشی که در روزنامه نیویورک تایمز آمده بود و نیز براساس گفتار کارآگاه دیزی مارتین، رفتار رهگذران همراه با خونسردی کامل نقل شده است. هر چند تعداد آنان بسیار بیشتر از این تجاوزگر تنها بود، اما آن‌ها به سادگی در کناری ایستادند و اجازه دادند چنین حادثه‌ای اتفاق افتد. این گزارش رفتار آنان را تلویحا شرم آور می‌دانست و واکنش خواننده حاکی از خشم بود. اگر ما در آنجا بودیم، چه می‌کردیم! یا دست کم مایل بودیم چه رفتاری داشته باشیم؟»
کوک با اشاره به نمونه‌های مشابه این ماجرا معتقد است که جامعه آمریکا دچار پدیده‌ای به نام «بی اعتنایی رهگذران» شده است. او می‌نویسد: «تحقیقات روانشناسی اجتماعی حکایت از این دارد که این بی تحرکی، محصول چیزی است که «بی اعتنایی رهگذران» نام گرفته است؛ حقیقتی که بیشتر مردم حاضر در صحنه، جلو یکدیگر را می‌گیرند تا هیچ کس قدم جلو نگذارد.
اگر درصدد پایه ریزی دامنه این اجماع امریکایی بودیم، مسئله اصلی این نبود که آیا مردم در چنین موقعیتی اقدام می‌کنند. بلکه این بود که در صورت اقدام نکردن تا چه اندازه احساس شرمساری می‌کنند.» تحلیل این اندیشمند از وضعیت فرهنگی جامعه آمریکا بسیار تأسف برانگیز است. اینکه فردی در مقابل چشمان مردم مورد تجاوز قرار بگیرد، اما هیچ کسی برای کمک به او حرکتی نکند. کوک خاطرنشان می‌کند که در سال ۱۹۶۴ میلادی در جریان چاقوکشی فردی کشته می‌شود در حالی که ۳۸ نفر شاهد این ماجرا بوده اند. نیویورک تایمز در گزارش این اتفاق نیز خاطرنشان می‌کند که هیچ کس کاری نکرد.
فرهنگ مقابله با ناهنجاری‌های اجتماعی مسئله‌ای است که ذهن پژوهشگران حوزه اخلاق را به خود درگیر کرده است. اخلاق پژوهان به دنبال آن هستند تا بدانند چگونه می‌توان چنین مفهوم سازنده‌ای را در میان مردم رشد داد. مایکل کوک نیز به نبود این فرهنگ در جامعه آمریکا اذعان می‌کند. وی می‌نویسد: «در زندگی روزمره، نامی برای این وظیفه نداریم، هنوز به تدوین کلی مواردی که باید آن را به کار بریم و شرایطی که از انجام آن معافیم نپرداخته ایم. اهمیت کار در این جاست. اما این کاری نیست که فرهنگ ما آن را پرورده یا به آن سامان بخشیده باشد.»
دین اسلام در زمینه هنجار‌های اجتماعی دستور‌هایی سازنده دارد. قرآن کریم در آیات گوناگون به مردمان دستور داده تا امور پسندیده را با روش‌هایی سازنده در جامعه گسترش دهند و در مقابل، مردم را از کار‌های ناهنجار و زشت بازدارند. این مفهوم متعالی در فرهنگ اسلامی با عنوان «امربه معروف و نهی از منکر» یاد می‌شود. اسلام نیز از پیروان خود مى خواهد که خود را در برابر جامعه متعهد بدانند و در صورت مشاهده ستم و گناه سکوت نکنند، بلکه همواره دیگران را به خوبى‌ها امر کنند و از بدى‌ها باز دارند.
تأکیدهاى مکرر قرآن کریم، درباره امر به معروف و نهى از منکر بیانگر اهمیتى است که اسلام براى سالم سازى محیط اجتماع و مبارزه با عوامل فساد و گناه قائل شده است. اهمیت فریضه امر به معروف و نهى از منکر تا بدانجاست که دیگر فرایض و دستورهاى اسلامى در پرتو اجراى آن، بر پا داشته مى شود و جامعه اسلامى محقق مى گردد؛ از این رو هرگاه در جامعه اى این فریضه مهم به اجرا گذاشته نشود و افراد در قبال پیاده شدن این امر خطیر احساس مسئولیت نکنند مرگ آن جامعه حتمى خواهد بود.
قرآن کریم دراین باره می‌فرماید: «کنتم خیر امه اُخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون باللّه شما بهترین امتى بودید که پدید آمدید ـ از این نظر که ـ امر به معروف و نهى از منکر مى کنید و به خدا ایمان دارید.» در آیه شریفه، امر به معروف و نهى از منکر در کنار ایمان به خدا قرار گرفته و این نشانه اهمیت و عظمت این دو فریضه بزرگ الهى و بیانگر این است که این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعه بشرى هستند و با به اجرا در نیامدن این دو فریضه ریشه ایمان در دل‌ها سست مى گردد و پایه هاى آن فرو مى ریزد.
با نگاهی دقیق به سیره امامان (ع) در طول تاریخ زندگانی شریفشان می‌توان دریافت که توجه به این مفهوم در سیره آنان جایگاه والایی داشته است. نمونه والای عمل به این فریضه الهی قیام سید و سالار شهیدان، امام حسین (ع) است. امام حسین (ع) در ضمن بیان انگیزه هاى قیام خویش، به این عنصر مهم اشاره مى فرماید و آن را از اهداف قیام خود مى شمارد. امام (ع) قبل از حرکت از مدینه وصیتنامه اى نوشت و آن را به برادرش محمدبن حنفیه سپرد که در آن موقع دستش معیوب بود و قدرت بر جهاد نداشت در آن وصیتنامه چنین آمده است:
«اِنّى ما خَرَجتُ اَشِراً و لا بَطِراً و لا مُفسِداً و لا ظالِماً، اِنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الاصلاحِ فى اُمَّهِ جَدّى، اُریدُ اَن آمُرَ بِالمَعرُوفِ و اَنهى عَنِ المنکَرِ وَ اَسیرَ بِسیرهِ جَدّى وَ اَبى عَلىَّ بن اَبى طالبٍ (ع). خروج و قیـام من از روى سرکشى و خوش‌گذرانى و فساد و ظلم نیست، تنها براى اصلاح در امت جدم (ص) قیام کردم و می‌خواهم به معروف امر کنم و از منکر بازدارم و به سیره جدم (ص) و پدرم على بن ابیطالب عمـل کنم.»
مایکل کوک در این کتاب با بررسی منابع در میان همه فرق‌های اسلامی به دنبال واکاوی هرچه دقیق‌تر این مفهوم متعالی در فرهنگ اسلامی است. وی می‌نویسد: «اسلام، برعکس، نام و تعالیمی ویژه برای چنین وظیفه اخلاقی گسترده‌ای دارد. نام آن امر به معروف و نهی از منکر همچون ترجمه تحت اللفظی اش سفارش به کار نیک و بازداشتن از کار زشت است.»
مایکل کوک با انگیزه شناخت این وظیفه در اسلام، پژوهش‌های خود را آغاز می‌کند و با صبر و حوصله بسیار و با مراجعه به حدود ۱۷۰۰ کتاب و مقاله که بیش از ۱۳۰۰ مورد آن کتاب‌های اسلامی است و مشورت با بسیاری از اسلام شناسان و مسلمانان - از جمله آیه ا... دکتر حسین مدرسی طباطبایی - و با بیش از ۱۲ سال کار مداوم و استفاده از فرصت‌های مطالعاتی و بورسیه‌های علمی موفق به نوشتن این کتاب می‌شود که شاید جامع‌ترین کتابی باشد که تا کنون در این زمینه نوشته شده است. البته با نگاهی به فهرست مطالب کتاب و پیشگفتار نویسنده و مطالعه مقاله «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» دامنه کار و وسعت مطالبی که مورد بحث قرار گرفته است به خوبی آشکار می‌شود.
کوک، در مقدمه این اثر می‌نویسد: «این کتاب هدفی فراتر از هدف‌های سنتی تحقیق دارد. امیدوارم بتوانم در مقام مورخی اندیشه شناس بیان کنم که اسلام چگونه به این آموزه دست یافت و چرا این اندیشه در جوامع مختلف به صورت‌های متفاوت درآمد و در مقام مورخی جامعه شناس، مایلم بدانم این سنت خردمندانه در جامعه‌ای که از آن نشئت گرفته بود و با آن ارتباط داشت، در زندگی مردم آن جامعه چه تحولی ایجاد کرد.»
این وظیفه بزرگ الهی در تمام فرقه‌ها و مذهب‌های مطرح اسلامی، از قدیم‌ترین زمان تا به امروز در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار گرفته و بخش زیادی از کتاب به آرای فقیهان شیعه از کلینی تا عصر حاضر به ویژه احیا و ترویج آن به وسیله امام خمینی (ره) و شاگردان آن بزرگوار اختصاص یافته است. کوک با بررسی این آموزه در دیگر ادیان توحیدی، آیین‌های غیر توحیدی، سنت‌های جاهلی، اندیشه‌های اخلاقی، مکتب‌های فلسفی و وظیفه امداد در غرب و مقایسه آن‌ها با اسلام، هیچ مشابه و همتایی برای این تکلیف اسلامی نیافته است.