به گزارش شهرآرانیوز - از جمله راه‌های اعتبارسنجی حدیث، تاریخ پژوهی است که در پژوهش‌های غربی بر تاریخ و جایگاه آن بسیار تأکید می‌شود. اینکه این روش تا کجا کارایی دارد، شرایط این روش اعتبارسنجی چیست، آیا علم تاریخ بر حدیث مقدم است یا حدیث بر تاریخ تقدم دارد، از مسائل و چالش‌های این بحث است.
از این مقدمه که بگذریم، یکی از احادیث مرتبط با مهدویت، چگونگی مسلمان شدن و آشنایی حضرت نرجس خاتون، مادر امام دوازدهم و همسر امام یازدهم، است. در کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» شیخ صدوق، روایتی نقل شده است مبنی بر مأموریت بشر بن سلیمان، از یاران امام هادی (ع)، برای یافتن و آوردن حضرت نرجس خاتون به خدمت امام دهم و ازدواج او با امام حسن عسکری (ع).
در پژوهشی جدید، این روایت مفصل از زوایای کاملا تاریخی بررسی و ثابت شده است که شواهد و قرینه‌های متعددی بر صحت این حدیث در گزاره‌های باستان شناسی و تاریخ پژوهانه وجود دارد. این پژوهش به بررسی شواهد تاریخی سفر حضرت نرجس خاتون از بیزانس به سامرا و ازدواج با امام عسکری (ع) بر اساس تاریخ بیزانس پرداخته است. مسئله تبار مادری امام زمان (عج) از دیرباز محل بحث و تبادل آراء بوده است. مهم‌ترین روایتی که شرحی مبسوط از نیای مادری آن حضرت ارائه کرده، نقلی است که در کتب حدیثی متقدم شیعه همچون کمال الدین شیخ صدوق و الغیبه شیخ طوسی، از بشر بن سلیمان روایت شده است. این حدیث، مادر امام عصر (عج) با نام ملیکه یا نرجس را دارای اصالت رومی و نوه فرمانروای (قیصر) روم معرفی کرده است.
بخشی از این گزارش به طور خلاصه از این قرار است:
«قیصر عزم نمود تا میان نوه خود، ملیکه و فرزند برادرش، پیمان زناشویی برقرار نماید. بدین منظور در قصر مجلل خویش مجلسی عظیم تدارک دید و از مقامات کشوری برای حضور در آن مراسم دعوت به عمل آورد. به دستور قیصر تخت را مزین نموده و بر فراز حضار در مراسم برافراشتند. اما زمانی که داماد بر روی تخت استقرار یافت، صلیب‌ها در پیرامون او قرار گرفت و اسفار اناجیل گشوده شد، به ناگاه زلزله‌ای قصر را به لرزه درآورده و داماد را از تخت به زیر می‌افکَنَد.
نظاره کردن این صحنه برای اسقف اعظم بسیار ناگوار آمده و او که این واقعه مهیب را نشانه زوال آیین مسیحیت می‌داند، از قیصر تقاضا می‌کند که او را از جاری نمودن عقد ازدواج معاف بدارد. لیکن قیصر در عزم خویش راسخ است و به همین دلیل دستور می‌دهد تا برادر داماد را به جای او بر تخت بنشانند و مراسم را بار دیگر تکرار کنند. اما با تکرار زلزله و لرزش مجدد کاخ قیصر، مراسم عقد برای بار دیگر به اضطراب می‌انجامد و قیصر از عزم خویش منصرف گشته و مراسم پایان می‌یابد.»
در این گزارش مهم تاریخی، جزئیات و سرنخ‌هایی از این بانو و پدربزرگش، قیصر و قصر به دست داده شده که همین سرنخ‌ها نقطه شروع تحقیق بوده است؛ نویسندگان این مقاله در پی آن هستند که نشانی‌ها و اطلاعاتی را که در این گزارش وجود دارد، در متون تاریخی روم بررسی کنند و به این موضوع بپردازند که آیا می‌توان نام و نشان قیصر، پدربزرگ بانو نرجس، محل زندگی او و آثار و نشانه‌هایی که از خاندان قیصر باقی است، و همچنین محل جنگ و اسارت را در آثار باقی مانده در روم یافت یا خیر. پیش از این، تنها فردی که برای یافتن پدربزرگ حضرت نرجس، به منابع بیزانسی رجوع کرده، پژوهشگر معاصر، کمال السید بوده است که او نیز برای مدعای خود شواهد خاصی ارائه نکرده و اقناع مخالفان را در پی نداشته است.
تحقیق حاضر مبتنی بر مطالعه تطبیقی منابع اسلامی با منابع بیزانسی است که در مسیر این پژوهش، علاوه بر مطالعه دقیق و همه جانبه تواریخ مکتوب بیزانس، یک پژوهش میدانی در ترکیه (محل کنونی امپراتوری بیزانس) انجام شد و مضاف بر این، از شواهد تاریخی (material evidence) به جامانده از قرن نهم میلادی بیزانس (مانند سکه ها، مهر‌های سلطنتی، کتیبه ها، نقاشی ها، قبرنوشته ها، کلیسا‌ها و قصرها) نیز بهره گرفته شد و علاوه بر مراجعه به کتابخانه تخصصی نسخ و کتب چاپ سنگی بیزانس در برلین، با بیزانس شناسان مطرح در اروپا نیز تبادل نظر صورت گرفت. گفتنی است عمده این منابع به زبان یونانی و لاتین و در فضای مستقل و متمایز به نقل از بشر بن سلیمان به رشته تحریر در آمده است، به نوعی که تطابق داده‌های موجود در این منابع با آن جزئیات نقل اسلامی، شاهد مهمی بر اصالت ماجراست.
اولین خروجی این پروژه که قریب به ۱۰ سال، از آغاز پژوهش تا انتشار تحقیق، به طول انجامید، مقاله‌ای است که اخیرا در مجله Al-Masāq: Journal of the Medieval Mediterranean منتشر شد. این مجله، تخصصی‌ترین نشریه آکادمیک برای ارائه مطالعات در حوزه اعراب بیزانس است و توسط انتشارات Routlegde، یکی از برجسته‌ترین انتشارات علوم انسانی در دنیا، به چاپ می‌رسد. تحقیقاتی که در این ژورنال منتشر می‌شوند، می‌بایست بر اساس روش‌های نوین تحلیل تاریخی ارائه شوند و لزوما باید استنتاجاتی صرفا تاریخی و بدون پیش فرض‌های مذهبی و ادله کلامی بیان کنند؛ بنابراین در نگارش این مقاله از همین رویکرد تاریخی استفاده شده است تا نتایج آن برای گستره وسیعی از محققان قابل استفاده و اتکا باشد.
در ادامه بخوانید
معرفی کتاب «زندگی فرهنگی سیاسی شلمغانی از استقامت تا انحراف»
نگاهی به وضعیت اجتماعی و سیاسی دوران زندگی امام حسن عسکری (ع)