محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ «سال آبی» را با تشنگی زمین آغاز کردیم. سال آبی یا سال زراعی از اول پاییز شروع می‌شود تا پایان تابستان سال بعدی. این دوازده ماه یک دوره یک ساله برای سنجش بارش هاست. اولین ماه پاییزی با بارش نزدیک به صفر میلی متر در مشهد سپری شد. تنها بارشی که در بیست و نهم مهر داشتیم نیز بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کمتر از یک دهم میلی متر بود که کمترین میزان بارش است. درصورتی که در مدت مشابه سال گذشته در اولین ماه پاییز ۱۰ میلی متر بارش داشتیم؛ دوره‌ای بی سابقه که حکایت تلخ خشک سالی‌ها را تکرار می‌کند.
راه دشت مشهد و اراضی کشاورزی شمال شهر را به سمت روستا‌های همسایه این کلان شهردر این محدوده در پیش گرفته ایم. باد در دامنه‌هایی از دشت که شدت می‌گیرد، بارش خاک شروع می‌شود. گردوغبار به آسمان بلند می‌شود و مو‌های جوگندمی کشاورز، رنگ خاک می‌گیرد. حاج محمد تجربه سال‌ها کشت و زرع را در اراضی لنگر، کشف و توس دارد. طوفان خاک که بالای سرمان می‌چرخد، می‌گوید: نگاه کنید، این اولین اثر تشنگی زمین و نبود بارندگی هاست که به چشم می‌آید.
زمین‌ها آن قدر خشک و کم آب شده اند که با وزش باد، طوفان خاک به پا می‌شود. اگر این خشک سالی‌ها ادامه داشته باشد، شما که در مشهد زندگی می‌کنید هم از این طوفان‌های خاک در امان نخواهید ماند. خدا نکند که اراضی کشاورزی اطراف مشهد از سرسبزی و رونق بیفتند و به اراضی بایر تبدیل شوند. آن وقت میزان گردوغباری که آسمان مشهد را می‌گیرد و آلوده می‌کند، چند برابر خواهد شد.
این کشاورز دستش را به سمت دشت در حال نابودی مشهد نشانه می‌گیرد و می‌گوید: هر سال بدتر از سال قبل. این دشت زمانی پُر محصول بود. در سال‌های ترسالی سفره کشاورزان خالی نمی‌ماند. حالا کشاورز یا ضرر می‌کند یا زحمت‌های سالیانه اش به حداقل درآمد بخورونمیر می‌رسد.
حاج محمد روزگار کشاورزان در دوره‌های خشک سالی را هم بحرانی دیگر در کنار بحران آب توصیف می‌کند و می‌گوید: یک ماه از پاییز که آغاز سال زراعی است گذشته، اما باران چندانی نیامده است. اگر همین طور باران نیاید و دوره‌های خشک سالی ادامه داشته باشد، نه می‌توانیم خانه نشین شویم و نه اینکه شغل دیگری را در روستا‌ها پیدا کنیم. ناچار به کوچ از روستا و کارگری سرگذر در مشهد می‌شویم، مثل خیلی از کشاورزان و دام داران روستایی که در سال‌های گذشته همین راه را رفته اند. خیلی از روستا‌ها حالا خالی از سکنه شده اند یا تعداد خانوار خیلی کم شده است مثل روستای خودمان امیرآباد.
از رودخانه قدیمی فقط رد آب روی سنگ ریزه‌های کف کال مانده و چشمه‌ای که در حال کور شدن است. اهالی روستای حسن آباد در ۴۰ کیلومتری مشهد این روز‌ها بیشتر از هرزمانی در انتظار باران اند. از ابتدای سال آبی باران نیامده است و حالا کشاورزان دلهره فصل بعدی کشت و برداشت را دارند. از همه بدتر مشکل آب شرب روستاست که اهالی از طعم تلخ و گاهی بودار آن گله می‌کنند. خشک سالی‌های اخیر کیفیت آب حلقه‌های چاهی که آب روستا را تأمین می‌کرد، پایین آورده است.
آب لوله کشی که از موتورخانه آب وارد شبکه آب روستایی می‌شود و در دفعات بیشتری کُلرزنی می‌شود باز هم گاهی بد طعم است. مرتضی سمیعی، یکی از ساکنان این روستا، دلیل پایین آمدن کیفیت آب شربشان را خشک سالی‌ها و کاهش بارندگی‌ها می‌داند. می‌گوید: یکی از چاه‌های اصلی که منبع آب رسانی به روستاست، کم آب شده است. گاهی آب به همراه گل و لای ته چاه بالا می‌آید؛ برای همین طعم بدی می‌گیرد.
اهالی حسن آباد نگران اند که اگر آسمان همچنان با زمین قهر باشد و مثل اولین ماه پاییز امسال تقریبا یک قطره باران هم نیاید، تابستان سال بعد با بحران کم آبی و قطعی آب مواجه خواهند شد، چنان که تجربه آن را در سال‌های قبل هم چشیده اند. تابستان‌ها روزدرمیان آب لوله کشی قطع می‌شد.
سمیعی تا مزارع قدیمی روستا راهنمایی مان می‌کند. از باغات قدیمی صحبت به میان می‌آورد که حالا درختانش خشکیده اند. امسال هم با همین وضعیت بارش‌ها ممکن است نهال‌هایی که به تازگی کاشته اند، دیگر جان نگیرند.
اهالی هرچند میزان بارش‌ها را به اعداد و ارقام ندارند، اما به صورت تجربی میزان کاهش کشت و زرع سال بعدی شان را با این وضعیت بارش‌ها تخمین می‌زنند. یکی از کشاورزان می‌گوید: با این پاییز بی باران و دمای هوا که انگار هنوز از سرما خبری نیست و بیشتر رطوبت زمین را می‌گیرد، امسال به جای ۷۰، ۸۰ کیسه گندم از هر مزرعه گندم زارم، نهایتا ۳۰ کیسه بیشتر دستمان را نخواهد گرفت. آن‌ها تصمیم گرفتند که همین هفته نماز باران را کنار رودخانه خشکیده روستا بخوانند. کار دیگری برای حفظ کشاورزی و ادامه زندگی از دستشان برنمی آید. پیرمرد کشاورز با حسرت به آسمان نگاه می‌کند و می‌گوید: خدا کند این هفته باران بیاید. پاییز بی باران را چه کنیم و زمین‌های تشنه مان را چگونه سیراب کنیم؟ آب آشامیدنی مان هم بماند که آن هم با این وضعیت بارش‌ها به ته چاه خواهد رسید.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی هشدار داد
«مجموع بارش‌های استان خراسان رضوی از ابتدای پاییز سال گذشته تا پایان سال آبی (یا سال زراعی) در شهریورماه امسال، فقط ۹۷ میلی متر بوده که این میزان بارش با وضعیت بارندگی استان در ۱۰۰ سال گذشته بی سابقه بوده است.»
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با اعلام این آمار در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید: در خشک سالی شدید قرار داریم و حتی بیشتر مناطق استان با توجه به کاهش بارش‌ها در وضعیت خشک سالی بسیار شدید قرار دارند. میزان بارش‌ها نسبت به سال آبی قبل ۶۰ درصد و نسبت به دوره آماری بلندمدت ۴۰ درصد کاهش داشته است.
محمد علایی درباره اینکه وضعیت مشهد در این تنش آبی به چه صورت است، توضیح می‌دهد: مشهد جزو مناطقی از استان است که در وضعیت بسیار شدید خشک سالی قرار دارد. برای همین با تنش کم آبی در مشهد مواجه هستیم. درعین حال از اکنون برنامه آب را برای سال ۱۴۰۱ مشهد آماده کرده ایم تا بتوانیم بحران کم آبی را مدیریت کنیم.
وی می‌گوید: مشهد با ۵۲ درصد جمعیت استان و بدون درنظر گرفتن جمعیت شناور زائران، بیشتر از نصف آب شرب استان را مصرف می‌کند. در پیک مصرف ۱۳ مترمکعب در ثانیه در مشهد آب نیاز داریم. فراهم کردن این حجم از آب قطعا با تنش‌های آبی و کاهش منابع آبی دشوار است، اما همه تلاش خود را می‌کنیم که این شرایط مدیریت شود. درعین حال مردم نیز باید صرفه جویی کنند. علایی از شستن حیاط و خودرو با آب شرب انتقاد می‌کند و می‌افزاید: مشترکان باید در نحوه مصرف آب شرب با توجه به این تنش‌های آبی حساس‌تر از گذشته باشند.
وضعیت مشکلات کشاورزان و دشت‌های بحرانی مشهد را نیز از مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی وضعیت جویا می‌شویم. علایی از «طرح مشهد، دشت پایدار» خبر می‌دهد که قرار است در هفته آینده در نشستی با مسئولان بالادستی به وزارت نیرو ارائه شود. این طرح در شرکت آب منطقه‌ای استان با هدف حفظ منابع آبی و مدیریت تنش‌های آبی استان به دنبال کاهش بارش‌ها و خشک سالی‌ها تدوین شده است.
به گفته این مقام مسئول در حوزه آب، در صورت تصویب این طرح، اجرای آن را سریع‌تر آغاز خواهند کرد تا هم وضعیت تنش‌های آبی مدیریت شود و هم در بحث کشاورزی و منابع آبی نیز بتوانند در بحران کم آبی فعلی، آسیب‌ها را کاهش دهند.
وضعیت سد‌های خالی استان نکته دیگری است که تنش‌های آبی استان را یادآور می‌شود. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی آخرین آمار ظرفیت سد‌های استان را ۲۸ درصد اعلام می‌کند که با این آمار باید برای خالی ماندن بیش از ۷۰ درصد ظرفیت سد‌ها نگران بود.
علایی با بیان اینکه ۱۰۰ درصد خراسان رضوی درگیر خشک سالی است، به بحث لزوم حرکت به سوی کشاورزی نوین و مصرف آب بهینه نیز اشاره می‌کند. وی با بیان اینکه ۷۴ درصد مصرف آب استان در بخش کشاورزی است، می‌گوید: اینکه عده‌ای می‌گویند برای مدیریت مصرف آب و گذر از بحران کم آبی باید فتیله کشت و زرع در اطراف مشهد پایین کشیده شود یا اینکه کشاورز فلان محصول را دیگر کشت نکند، کاملا اشتباه است و راه حل درستی نیست.
تصور کنید اگر کشاورزی در دشت مشهد سال به سال کمتر شود یا در بخش‌هایی نابود شود، درجه حرارات مشهد چقدر افزایش خواهد یافت. اطراف و پیرامون این شهر با اراضی کشاورزی و پوشش‌های گیاهی این اراضی، جلوی طوفان‌های خاک را می‌گیرد و از طرفی تعدیل کننده حرارت و گرمای طاقت فرسا نیز هست وگرنه جغرافیایی شبیه کویر در مشهد را خواهیم داشت.
علایی تأکید می‌کند: کشاورزان امروز ما خیلی با نسل‌های پدرانشان فرق کرده اند. امروز کشاورزانی داریم که حتی دکتری آب دارند یا تحصیلات دانشگاهی در حوزه کشاورزی یا در سایر رشته ها؛ لذا آن‌ها خودشان هم دغدغه آب دارند و علاقه به حرکت به سمت کشاورزی نوین دارند، اما متاسفانه در این میان نیاز به بودجه‌هایی هست که شاید از عهده آن برنیایند. در همین وضعیت بحرانی دشت مشهد می‌بینیم که هزاران باغ و مزارع مختلف به شیوه سنتی کشت و برداشت می‌شوند؛ لذا بهترین شیوه ایجاد تسهیلات و حمایت‌های دولتی از کشاورزان است.
تشریح وضعیت تنش آبی در گفتگو با مدیرعامل آبفای مشهد
ذخایر چهار سد اصلی که تأمین کننده آب شرب مشهد هستند به ۲۸ درصد رسیده، درصورتی که در مدت مشابه گذشته ۶۵ درصد بوده و این شرایط در حالی است که مصرف آب بین مشترکان ۱۱ درصد افزایش داشته است. حالا خودتان حدیث مفصل بخوانید از این مجمل.
مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب مشهد در تشریح وضعیت تنش آبی مشهد این آمار‌ها را بیان می‌کند و می‌گوید: از ابتدای پاییز هنوز اولین بارش را هم نداشتیم. ذخایر آب سد‌های تأمین کننده آب شرب مشهد ۳۷ درصد کاهش داشته است. از طرفی ۵۰ درصد آب شرب مشهد از طریق سد‌ها تأمین می‌شود که با این وضعیت کاهش بارش‌ها و کاهش ذخایر سد‌ها نگران تأمین آب هستیم.
مهندس حسین اسماعیلیان در گفتگو با خبرنگار ما اعلام می‌کند: مصرف آب مشهد امسال ۱۱ درصد افزایش داشته است. یک دلیل شدت گرمای تابستان بود و عامل دیگر جمعیت زائران و مسافران در مراکز اقامتی و گردشگری است که نسبت به سال ۹۹ در سال ۱۴۰۰ افزایش داشت.
وی در پاسخ به این سؤال که کسری این ذخایر سدی که ۵۰ درصد آب شرب مشهد را تأمین می‌کنند، چگونه جایگزین خواهد شد، می‌گوید: با دیگر پروژه‌های آب رسانی از جمله حفر حلقه‌های چاه و استفاده از منابع آبی زیرزمینی باید این کسری را جبران کنیم. برنامه ریزی اجرای این پروژه‌های آب رسانی و تأمین آب انجام شده است تا بتوان تنش آبی مشهد را مدیریت کرد.
اسماعیلیان درباره وضعیت تنش آبی در روستا‌های تحت پوشش شرکت آب وفاضلاب مشهد نیز توضیح می‌دهد: متأسفانه عمده روستا‌های ما با سه مشکل تأمین آب، توزیع آب و کیفیت آب مواجه هستند. از سال ۹۹ که مدیریت آب روستا‌ها به شرکت آب وفاضلاب مشهد تحویل داده شده، این سه مشکل عمده را شناسایی کردیم تا برای رفع آنان اقدام شود.
به گفته وی، از بین ۲۶۴ روستایی که آب رسانی به آن‌ها بر عهده این شرکت است اکنون ۱۱۸ روستا با وضعیت تنش آبی مواجه هستند.
اسماعیلیان درباره تعداد روستا‌هایی که با تانکر آب رسانی می‌شوند نیز اعلام می‌کند: در ابتدای تحویل مدیریت آب روستا‌ها به شرکت آبفای مشهد، تعداد روستا‌هایی که با تانکر آب رسانی می‌شدند، بیش از ۴۵ روستا بود که خوشبختانه اکنون به ۳۱ روستا کاهش یافته است. در این راستا، سال گذشته ۱۹ حلقه چاه برای تأمین آب روستا‌ها حفر کردیم و امسال برنامه ریزی حفر ۲۹ حلقه چاه، احداث ۱۰ مخزن آب شرب و ۸۰ کیلومتر شبکه گذاری را انجام دادیم تا با اجرای این پروژه‌ها بخشی از تنش آبی روستا‌ها رفع شود.
مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب مشهد دراین باره که خیلی از روستا‌های مشهد از کیفیت پایین آب گله دارند، توضیح می‌دهد: در بحث کیفیت آب یک شاخص استاندارد داریم و یک شاخص مطلوبیت. در همه نقاط شبکه آب رسانی، آب شرب ما استاندارد است، اما شاخص مطلوبیت آب در برخی نقاط متفاوت است. ممکن است مطلوبیت آب حاصل از یک نقطه جغرافیای با دیگر نقطه فرق کند، اما نکته مهم از نظر بهداشتی و سلامتی، بحث استاندارد است که با حساسیت کامل رعایتش می‌کنیم.
وی در پایان سخنانش از مشترکان درخواست می‌کند که در شرایط تنش آبی سخت مشهد، حتی درباره هدر دادن یک لیوان آب حساس باشند. الگوی مصرف را تغییر دهند و تا حد ممکن مصرف آب شرب را صرفه جویی کنند.