یگانه گلشن | شهرآرانیوز - امیر قویدل از نسل کارگردان‌های خودساخته‌ای بود که بدون پشتوانه یک‌تنه بار سینمای ایران را به دوش کشیدند. به جغرافیای فیلم‌هایش که نگاه کنید، هرکدام در شهری و ژانری و زمانی متفاوت است. فیلم‌هایش در چارچوبی واقعی مخاطب را با مشکلاتی احساسی روبه‌رو می‌کنند. معنی درام همین است و رکن مشترک آثار او درام و حادثه بود. حادثهپردازی هم‌زمان با قهرمانسازی، حضور پررنگی در کار‌های قویدل دارد؛ فیلم‌سازی که تصویر را می‌شناخت و قصه را به‌درستی در سینما بیان می‌کرد. از این‌رو تماشاچیان سینما همراهش می‌شدند و از دیدن فیلم‌هایش لذت می‌بردند. گاهی نیز قصه فیلم روی مخاطبانش اثر می‌گذاشت و راز ماندگاری کارش می‌شد.
درباره قویدل می‌گویند می‌توانست در عین اینکه فیلمی مخاطبپسند بسازد، آن را به مؤلفههای حرفهای سینما نیز مزین کند. طهماسب صلح‌جو، منتقد سینما، درباره سینمایی که قویدل به وجود آورد، در مصاحبه‌ای گفته بود: «در همان سال‌های بعد از انقلاب یکی از فیلمسازانی که شروع کرد به ساختن فیلم‌های خوب، امیر قویدل بود. او یک اتفاق واقعی در میدان نظامآباد را به فیلم تبدیل کرد. جالب اینکه از همان سربازانی که به مردم پیوستند، نابازیگر ساخت.»
قویدل با پیروزی انقلاب اسلامی ایران به سراغ سوژه‌های مربوط به آن دوره از تاریخ کشورمان رفت. او فیلم‌سازی بود که نخستین فیلم‌های ژانر سیاسی‌انقلابی را در سینمای ایران خلق کرد. ابتدا فیلم سینمایی «خونبارش» را ساخت. در این فیلم از یک داستان واقعی، یعنی نافرمانی سربازان ارتش شاه و پیوستن آن‌ها به صفوف انقلابی‌ها، بهره برد. داستان این اثر او از این قرار است که در جریان درگیری ارتش و مردم در روز هفدهم شهریور، ۳ سرباز گارد پادگان قصر به‌نام‌های محمد محمدی‌خالص، علی غفوری‌سبزواری و قاسم دهقانی سنگستانی با اسلحه‌های خود میدان را ترک کردند و به مردم پیوستند. گروهی مأمور دستگیری این ۳ سرباز می‌شوند و محمدی‌خالص شهید و ۲ سرباز دیگر مجروح و گرفتار می‌شوند.
در این فیلم که محصول سال۱۳۵۹ است، تعلق خاطر او را به سینمای پرتنش می‌بینیم. او درواقع به‌جای آنکه این ساخته سینمایی را به روایتی مستند محدود کند، حال‌وهوایی ملودرام به آن می‌افزاید تا مخاطبش ارتباط عاطفی با شخصیت‌ها برقرار کند. جدا از این، همکاری قویدل با رسول صدرعاملی، کارگردان و نویسنده‌ای که تجربه خبرنگاری دارد، نمی‌توان در این فیلم نادیده گرفت.
گفته می‌شود فیلم «خونبارش» به‌تنهایی یک نقطه‌عطف در سینمای پس از انقلاب به‌حساب می‌آید. موفقیت این فیلم در نمایش عمومی، تولید مجموعه‌ای از فیلم‌ها با موضوع انقلاب و مبارزه بین عناصر انقلابی و نیرو‌های رژیم شاه را به دنبال داشت و بدین‌گونه قویدل لقب پدر سینمای انقلاب را در ایران به خود اختصاص داد.
۴۰ سال پیش، یعنی سال ۱۳۶۰، «برنج خونین» به کارگردانی امیر قویدل و اسدا... نیک‌نژاد تولید شد. مصطفی لاجوردی، تهیه‌کننده «برنج خونین»، این فیلم را برای ستاد برگزاری سومین سالگرد انقلاب اسلامی ایران تهیه کرد. این اثر مرحوم قویدل که فیلم‌نامه‌اش را نیز خودش نوشته بود، به مسائل سیاسی‌اجتماعی سال‌های پیش از انقلاب می‌پرداخت. از سویی تا حدودی در حال‌وهوای سینمای وحشت بود. ماجرای فیلم از این قرار است که گروهی از کارگزاران دولت با توطئه آمریکایی‌ها قصد نابودکردن مزارع برنج را دارند. هدف آن‌ها افزایش واردات برنج است. از این‌رو در شالیزار‌ها کرم ساقه‌خوار رها می‌کنند. مهندسی به نام حمید از موضوع مطلع می‌شود. او دوستش، مهندس نادری را نیز در جریان می‌گذارد، اما زمان زیادی نمی‌گذرد که عوامل امنیتی، حمید را به قتل می‌رسانند. در فیلم «برنج خونین» حدود ۱۲ بازیگر جلو دوربین رفته‌اند که از نظر تعداد بازیگران نیز می‌توان آن را اثری پربازیگر برشمرد.
این کارگردان توانا ۲ کار ارزنده دیگر به‌نام‌های «میرزاکوچک‌خان» و «سردار جنگل» که ۲ فیلم متوالی هستند و «ترن» را ساخت. «میرزاکوچک‌خان» و «سردار جنگل» در وصف زندگی و مبارزات این فرد انقلابی اوایل سده جاری بود و قویدل با ساخت آن‌ها نشان داد که به تاریخ ایران علاقه دارد. او دغدغه بخشی از تاریخ را داشت که بن‌مایه دینی در آن نهفته بود و شاید جزو نخستین کسانی بود که به این بخش از تاریخ می‌پرداخت.
سال ۱۳۶۶ فیلمی در ژانر اجتماعی به نویسندگی و کارگردانی امیر قویدل تولید شد. «ترن» توقع مخاطبانی را که با سبک و نوع سینمای او آشنا شده بودند، بالا برد؛ هم حادثه‌ای بود و هم انقلابی. «ترن» در زمانی ساخته شد که کمتر فیلم‌سازی به موضوع مبارزه مردم ایران با رژیم ستم‌شاهی اهمیت می‌داد؛ گرچه نظر عده‌ای بر آن است که این فیلم از نظر سینمایی بیش از آنکه یک فیلم انقلابی باشد، یک فیلم حادثه‌ای موفق ایرانی است. با این همه، فیلم ماندگار «ترن» یک اثر سینمایی بود که یکی از وقایع دوران سلطنت پهلوی را به نمایش گذاشت. از مردم قهرمان ایران گفت که با دست خالی مقابل ظلم رژیم پهلوی ایستادگی کردند. فرامرز قریبیان بازیگر نام‌آشنای این فیلم است که اتفاقات قصه حول محور او می‌چرخد. قصه این فیلم فراموش‌نشدنی در زمستان۱۳۵۷ و در اوج انقلاب است. یک قطار سوخت‌رسان به مقصد اصفهان در حرکت است. قرار است با نقشه رئیس قطار و نیرو‌های انقلابی، قطار به مناطق سردسیر تغییر مسیر دهد تا سوخت به مردم برسد. ارتش وارد عمل می‌شود و می‌خواهد محموله را پس بگیرد. لوکوموتیوران پیر به نام «پولاد» نقشی است که فرامرز قریبیان بازی می‌کند و قرار است جنبه‌ای از نمایش اقتدار و مقاومت مردمی را که برای هویت و استقلال خود عاشقانه تا پای جان ایستادگی می‌کنند، به‌نمایش بگذارد. ایفاگر نقش پولاد در گفتوگویی که بهمن ۱۳۹۰ با قدس‌آنلاین داشته است، درباره بازی در این فیلم گفته بود: «فیلم‌نامه را که خواندم، از این نقش خوشم آمد؛ هرچند نقش مربوط به پیرمردی شصت‌شصت‌وپنج‌ساله بود و با توجه به جوانی من، بازی کمی مشکل بود. یکی از سختی‌های کار در فیلم «ترن» این بود که خط راه‌آهن شمال که در آن محدوده فیلم را ضبط کردیم، یک‌طرفه بود و فقط در ایستگاه دوطرفه می‌شد. به همین دلیل زمان‌های طولانی مجبور بودیم منتظر بمانیم تا قطاری حرکت کند و بعد ما از خط استفاده کنیم، اما با همه این اوصاف، فیلم خوب ساخته شد.»
در فیلم بلند «ترن»، مرد لوکوموتیوران دربرابر هجمه مشکلات ریز و درشت قرار می‌گیرد و در واپسین لحظه کشته می‌شود. این بازیگر پیام مهم فیلم را مقاومت مردمی معرفی کرد که با توکل به خدا و با دست خالی مقابل ظلم رژیم ستم‌شاهی پهلوی ایستادند. به گفته قریبیان که با بازی در این فیلم، لوح زرین بهترین بازیگر نقش اول مرد را در ششمین دوره جشنواره فیلم فجر کسب کرد: «این فیلم ۲ ضعف گریم و اجرای جلوه‌های ویژه را داشت که مطمئنم اگر این موضوع‌ها رعایت می‌شد، می‌توانست جهانی شود. زیرا حرفهای زیادی برای گفتن داشت.»
«ترن» گویای مظلومیت مردم ایران است و این وجهه‌ای از دلیل ماندگاری این اثر است که هربار با پخش آن برای مخاطبان پدیدار می‌شود.
حسین سلطان‌محمدی، منتقد سینما، همین یک اثر قویدل را برای تثبیت موقعیت او در سینمای پس از پیروزی انقلاب کافی می‌داند. او در گفتوگویی با فارس درباره سینمای زنده‌یاد امیر قویدل گفته بود: «در نظرسنجی اخیر از منتقدان، ترن به‌عنوان بهترین فیلم انقلابی سینمای ایران شناخته شد؛ فیلمی که او وحدت و یکپارچگی را به‌درستی در آن به نمایش گذاشت.»
از دیگر جنبه‌های موفقیت فیلم خوش‌آوازه «ترن»، موسیقی این اثر سینمایی، ساخته مجید انتظامی است که در مناسبت‌های مختلفی مثل راهپیمایی ۲۲بهمن و انتخابات ریاست‌جمهوری از شبکه‌های مختلف سیما پخش می‌شود. استاد مجید انتظامی نیز لوح زرین بهترین موسیقی متن را در ششمین دوره جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. خسرو شکیبایی، حسین ملکی، عنایت بخشی و کیومرث ملک‌مطیعی ازجمله بازیگران این فیلم بودند.
نام امیر قویدل با ساموئل خاچیکیان پیوستی ناگسستنی دارد. او تحت‌تأثیر خاچیکیان بود و همیشه هم با افتخار از این همکاری یاد می‌کرد. به‌همین دلیل در آثار قویدل المانهای ساختاری سینمای خاچیکیان ازجمله مونتاژ، ریتم، دکوپاژ، نورپردازی و عناصر تکنیکی دیگر را بهوضوح می‌بینیم.
بدون‌شک یکی از نام‌هایی که فیلم «عقاب‌ها» به آن مدیون است، نام مرحوم امیر قویدل است. او در بسیاری از آثار سینمایی پیش از انقلاب دستیار ساموئل خاچیکیان، فیلم‌ساز نام‌دار ایرانی بود. خاچیکیان، مشهور به استاد دلهره یا هیچکاک ایران که با ساخت دومین فیلمش در اوایل دهه ۳۰ به اهالی سینمای آن روز معرفی شد، بعد از انقلاب در چند فیلم در سمت تدوینگر حضور پیدا کرد تا اینکه به سال ۱۳۶۳ و فیلم «عقاب‌ها» رسید. امیر قویدل در این پروژه بار مهمی به دوش کشید؛ تا جایی که بخشی از سکانس‌های کار را کارگردانی می‌کرد. همچنین پلان‌های هوایی که در فیلم سینمایی «عقاب‌ها» می‌بینید، مرحوم امیر قویدل از داخل بالگرد و هواپیما گرفته است. جالب است بدانید فیلم‌برداری این پلان‌ها آن‌قدر پیچیده بود که امیر قویدل مجبور شد دوره آموزش چتربازی را بگذراند. او وقتی در ارتفاع زیاد درِ هواپیما یا بالگرد را باز می‌کردند، به چتر نجات مجهز بود که اگر در موقعیت خطرناک و پرتاب‌شدن قرار گرفت، بتواند خودش را به سلامت به زمین برساند.
فیلم «عقاب‌ها» در دوره‌ای به نمایش عمومی درآمد که هنوز دسته‌بندی‌ای به‌نام سینمای دفاع‌مقدس وجود نداشت، ولی اکنون از مهم‌ترین فیلم‌های تأثیرگذار این عرصه به‌حساب می‌آید.
از دیگر آثار مرحوم قویدل در سینما می‌توان به فیلم‌های دل نمک (۱۳۶۸)، گالان (۱۳۶۹)، بندر مه‌آلود (۱۳۷۱) و رخساره (۱۳۷۹) اشاره کرد. مرحوم قویدل در ژانرهای مختلف فیلم ساخت و انواع گونههای سینمایی را تجربه کرد. حتی خودش را به سینما محدود نکرد و برای تلویزیون هم کار تولید کرد. درباره صاحب آثار ماندگاری، چون «ترن» بار‌ها بیان شده است که او فیلم‌سازی بود که سعی می‌کرد حرفهای عمل کند. یکی از اقتضائات حرفه‌ای‌بودن همین است که کارگردان به یک ژانر خاص محدود نشود.
خیلی آثار هنری هستند که هم در سینما تاثیر زیادی گذاشته‌اند و هم در جامعه. اما آثار کمی هست که توانسته باشد بعد از سال‌ها همچنان روی مخاطبش اثرگذار باشد و منتقدان درباره آن حرف بزنند. از نظر منتقدان مرحوم قویدل، کارگردان مشهدی در عمر هنری خود دو اثر را به یادگار گذاشت؛ یکی عقاب‌ها که در آن دستیار کارگردان بود و هنوز که هنوز است جزو فیلم‌های تاثیرگذار سینمای ایران است و دیگری «ترن» است که هنوز که هنوز است منتقدان می‌توانند از آن بنویسند. اینطور است که یک کارگردان توانسته هم اسم خود را زنده نگه‌دارد و هم زادگاهش را.
در ادامه بخوانید
چرا باید به سینمای انقلاب اسلامی پرداخت؟
گفتوگویی منتشرنشده از امیر قویدل | داستان یک مبارز سینمایی