سجاد راستگو | شهرآرانیوز؛ هرات، سومین شهر بزرگ افغانستان در غرب این کشور، همواره یکی از ۴ ربع خراسان به شمار می‌آمد. خراسان بزرگ در قدیم به ۴ ربع یا قسمت تقسیم می‌شد؛ نیشابور، مرو، بلخ و هرات. بر سر راه هریرود، این شهر تاریخی سال‌ها یکی از مراکز اصلی خراسان بوده است؛ از زمان هخامنشیان که مرکز یکی از ساتراپ‌های امپراتوری بود، تا زمان حاضر که مرکز ولایت هرات افغانستان است.
با وجود اینکه شهر در حمله مغول و تیمور ۲ بار تقریبا نابود شده بود، در زمان جانشینان تیمور دوباره به دوران اوجش بازگشت. در دوران حکومت صفویان شهر از چنان اهمیتی برخوردار بود که شاه‌عباس در این شهر به دنیا آمد و از این شهر به پادشاهی ایران رسید. در این دوران گاه شهر در کنترل حکومت مرکزی ایران بود و گاه در دست حاکمان همسایه و گاه نیز خود مرکز حکومتی مستقل. هنگامی که نادر در خیمه‌اش به دست زیردستانش به قتل رسید، قلمرو وسیعش چند تکه شد.
کریم‌خان زند در مناطق مرکزی ایران حکومت را به دست گرفت. مناطق شرقی به دست سردار افغان نادر، احمدشاه درانی، افتاد. ۲ شاه جدید با گذشتن از نواده نادر، مشهد و حومه اطراف را در دست او باقی گذاشتند. هرات از این زمان به بعد، بخشی از قلمرو درانی‌ها شد. در زمان قاجار اختلافات بین جانشینان احمدشاه درانی، قلمرو او را چندپاره کرده بود و در هر شهری حاکمی حکومت می‌کرد. فتحعلی‌شاه قاجار سپاهی به فرماندهی پسرش عباس‌میرزا برای بازپس‌گیری هرات روانه این شهر کرد که با مرگ عباس‌میرزا ناکام ماند.
هنگامی که پسر عباس‌میرزا به پادشاهی رسید، سعی کرد تا کار ناتمام پدر را تمام کند، اما او هم ناکام ماند. در زمان ناصرالدین‌شاه حسام‌السلطنه، حاکم خراسان، به هرات حمله کرد و شهر راه گرفت، اما در این زمان بازیگر سومی وارد مسئله هرات شده بود؛ انگلستان که هند را دست داشت و به‌هیچ‌وجه علاقه‌ای نداشت که قدرتی دیگر به آن نزدیک شود.
روس‌ها در آن زمان آسیای مرکزی را اشغال کرده بودند و مرز‌های خود را به ایران و افغانستان کنونی رسانده بودند. انگلیسی‌ها خطر حضور روس‌ها را به‌شدت احساس می‌کردند و می‌ترسیدند که گام بعدی آن‌ها هند باشد. راه‌حل آن‌ها برای این مشکل ایجاد کشوری حائل بین خود و روس‌ها بود. در سیاست جدید آن‌ها هرات نقش ویژه‌ای بازی می‌کرد و جدایی آن از ایران الزامی بود.
انگلیسی‌ها تصرف هرات به دست حسام‌السلطنه را تحمل نکردند و در چنین روزی در سال ۱۸۵۶ میلادی به مناطق جنوبی ایران حمله کردند. باوجود اینکه حسام‌السلطنه در موقعیت مناسبی بود، ناصرالدین‌شاه به او دستور عقب‌نشینی داد و هرات به دست حاکمی افتاد که در حمایت انگلیسی‌ها بود. در سال‌های بعد چندبار دیگر نیز کشمکش بین ایران و انگلیس بر سر هرات ادامه داشت، تا اینکه درنهایت طی قرارداد پاریس، ایران از هرات چشم‌پوشی کرد.
هرات از بدو تشکیل تا امروز همواره در کنترل حکومت مرکزی نبوده، اما همیشه یکی از پایگاه‌های بزرگ فرهنگ و زبان فارسی بوده است. دانشمندان و ادیبانی که از این شهر معرفی شده‌اند، بخش مهمی از فرهنگ فارسی بوده‌اند و جدایی جغرافیایی هیچ‌گاه خللی در این امر ایجاد نکرده است.