محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ شعار غلطمان را بیش از یک دهه است که پس گرفته ایم و دیگر سر نمی‌دهیم: «فرزند کمتر، زندگی بهتر». اما در عمل آنچه آمار‌ها حکایت می‌کنند پایبندی بیش از اندازه خانواده‌ها به این شعار است. آن چنان که طبق اعلام شورای راهبردی جمعیت، نرخ فرزندآوری در سال ۱۴۰۰ به ۱.۶ درصد رسیده است. یعنی خانواده‌ها به طور میانگین صاحب کمتر از دو فرزند می‌شوند. این آمار را برگردانیم به دهه شصت و درست قبل از سردادن شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر. آن موقع نرخ فرزندآوری ۶.۷ بود.
نرخ ازدواج بالا و نرخ طلاق پایین بود. اگر شادی و خوشبختی هم نرخی به عدد داشت، قطعا عدد آن خیلی بیشتر از وضعیت امروز در همان خانواده‌ها با تعداد فرزند بیشتر بود. همین آمار‌های پایین آسیب‌های اجتماعی در آن دوره را می‌توان گواه خوشبختی در گذشته دانست که فرزندان بیشتر، نعمت، شیرینی و میوه زندگی بودند، نه معضل و درد سر و نگرانی. حالا، اما رد پای آسیب‌های اجتماعی ناشی از کاهش فرزندآوری در تنهایی حاصل از تک فرزندی، افسردگی ها، نارضایتی‌ها و دیگر آسیب‌های روحی و روانی دیده می‌شود.
در ادامه به بررسی میزان موالید استان خراسان رضوی در یک دهه گذشته از سال ۹۰ تا ۱۴۰۰ پرداخته ایم که این آمار‌ها هم نشان دیگری از کاهش فرزندآوری هستند. همچنین با عضو شورای راهبردی جمعیت استان و معاون اطلاعات جمعیت اداره کل ثبت احوال استان درباره چالش‌های کاهش فرزندآوری و ارائه راهکار‌ها برای افزایش فرزندآوری گفتگو کرده ایم.
هرچند در آمار‌های کشوری، خراسان رضوی به طور معمول همواره در رتبه سوم یا چهارم میزان موالید کشوری قرار می‌گیرد، اما به نسبت تعداد خانوار و جمعیت، سیر کاهش فرزندآوری را در این خطه هم همانند سایر نقاط کشور شاهد هستیم. به استناد آمار اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، در سال ۹۰ میزان موالید استان ۱۲۶ هزار بوده است. این میزان موالید در سال گذشته به ۱۰۷ هزار تولد رسید.
این کاهش چشمگیر فرزندآوری در خراسان رضوی در حالی در یک دهه گذشته رخ داده است که به همین نسبت آمار طلاق زوج‌ها قبل از فرزندآوری و در سال‌های اول زندگی مشترک افزایش داشته است؛ چنان که بر اساس آمار‌های ثبت احوال خراسان رضوی بیشتر طلاق‌های ثبت شده در استان به دو سال اول زندگی مشترک زوج‌ها برمی گردد که اغلب هنوز فرزندآوری نداشتند. بعد از طلاق و فاصله‌ای که تا ازدواج بعدی ایجاد می‌شود به طور طبیعی با بالارفتن سن زوج‌ها مواجه می‌شویم که نهایتا برخی از زوج‌ها فرزندآوری ندارند، بیشترشان به تک فرزندی بسنده می‌کنند و در بهترین حالت صاحب دو فرزند می‌شوند.
در نگاهی به فرازوفرود فرزندآوری خراسانی‌ها در یک دهه گذشته، نقطه اوج را اواسط دهه ۹۰ می‌بینیم که میزان موالید در سال‌های ۹۱ تا ۹۴ افزایش می‌یابد و به ۱۵۴ هزار تولد در پایان سال ۹۴ می‌رسیم. اما درست از اواسط دهه ۹۰ به بعد شیب نزولی موالید و کاهش فرزندآوری در استان شروع می‌شود. در سال ۹۶ تعداد تولد‌ها به ۱۴۴ هزار، در سال ۹۷ به ۱۳۲ هزار و در سال ۹۸ به ۱۱۶ هزار می‌رسد.
در نهایت شیب نزولی فرزندآوری در استان آن قدر تند می‌شود که در سال ۹۹ به ۱۰۷ هزار تولد می‌رسد. شیوع کرونا هم در این میان بیشتر بر فرزندآوری سایه می‌اندازد و به جایی می‌رسیم که میزان موالید در سال گذشته در مقایسه با ۵ سال قبل آن، یعنی سال ۱۳۹۴، حدود ۴۰ درصد کاهش می‌یابد.
در سال ۱۴۰۰ نیز طبق آمار‌های اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، در ۸ ماه نخست سال، ۶۸ هزار تولد ثبت شده است که خیلی تفاوتی با آمار مدت مشابه سال گذشته ندارد. این یعنی همچنان در سیر نزولی کاهش فرزندآوری هستیم.
درباره این آمار‌ها از روند کاهش فرزندآوری در خراسان رضوی با معاون فناوری اطلاعات و آمار جمعیتی اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی گفتگو می‌کنیم.
محمدرضا محسنی می‌گوید: شورای راهبردی جمعیت در کشور تشکیل شده است که دبیری این شورا بر عهده اداره کل ثبت احوال است. این شورا تحولات جمعیتی خراسان رضوی را رصد می‌کند. پایه این رصدها، آمار‌های ثبت شده از وقایع حیاتی است. قطعا هرگونه آسیب شناسی، برنامه ریزی و تصمیم گیری برای اقدامات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی باید بر مبنای آمار باشد که در حوزه فرزندآوری و جمعیت، اداره کل ثبت احوال به روزترین و جامع‌ترین آمار را در اختیار نهاد‌های متولی در حوزه خانواده می‌گذارد.
وی در پاسخ به این سؤال که چه اهداف و برنامه‌های مشخصی در شورای راهبردی جمعیت خراسان برای افزایش فرزندآوری دنبال می‌شود، توضیح می‌دهد: ملاک این شورا اسناد بالادستی و ابلاغیه‌ها و دستورالعمل‌های جمعیتی است. مهم‌ترین ملاک ما در این شورا سند ابلاغی سیاست‌های جمعیتی رهبر معظم انقلاب است که از سه سال گذشته این سند ابلاغ شده و بر اساس تأکیدات آن شورای راهبردی جمعیت به معضل کاهش فرزندآوری می‌پردازد.
به گفته وی، شورای راهبردی جمعیت استان که چالش‌های کاهش فرزندآوری را بررسی می‌کند، متشکل از اداراتی از جمله استانداری، اداره کل ارشاد، دانشگاه علوم پزشکی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، سپاه، صداوسیما، آموزش وپرورش، بهزیستی و جمعی از اساتید دانشگاه و جامعه شناسان است. این اعضای تشکیل دهنده شورای راهبردی جمعیت استان، فعالیت سالیانه سازمان‌ها را بررسی می‌کنند تا سازمان‌ها به وظایف تعریفی خود عمل کنند.
معاون فناوری اطلاعات و آمار جمعیتی اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی به طرح جمعیت و جوانی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: باتوجه به تصویب و نهایی شدن طرح جمعیت و جوانی، اهداف و برنامه‌های این طرح نیز بعدازاین در شورای راهبردی جمعیت استان پیگیری و از دستگاه‌های اجرایی مطالبه خواهد شد.
در ظاهر شاید کاهش فرزندآوری فقط به مسائل اقتصادی ربط داده شود، اما پژوهشگران و کارشناسانی که پای کار آسیب شناسی معضل کاهش فرزندآوری هستند، دیدگاه متفاوتی دارند. آن‌ها معتقدند کاهش فرزندآوری بیشتر حاصل مسائل فرهنگی است تا اقتصادی. این دیدگاه را عضو شورای راهبردی جمعیت خراسان رضوی نیز در گفتگو با خبرنگار ما مطرح می‌کند و می‌گوید: باید نگرش تصمیم سازان ملی و استانی را تغییر بدهیم تا بدانند معضل کاهش فرزندآوری فقط اقتصادی نیست و بیشتر فرهنگی و اجتماعی است.
دکتر غلامرضا حسنی تأکید می‌کند: اگر علت کاهش فرزندآوری در جامعه ما فقط اقتصادی بود که باید در خانواده‌های مرفه و طبقات ثروتمند جامعه شاهد فرزندآوری بیشتری می‌بودیم، در صورتی که این مسئله برعکس است. زوج‌هایی که در طبقات مرفه هم دارای مسکن، ماشین و پشتوانه مالی هستند، حاضر به فرزندآوری بیشتر نیستند. اغلب آن‌ها به داشتن خانواده تک فرزندی و (در حالت خوش بینانه) دو فرزندی گرایش دارند.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی اظهار می‌کند: بدتر از همه رسوخ تفکری را در این طبقه از جامعه می‌بینیم که می‌گوید کلا فرزند دار نشویم. زوج‌ها تصمیم می‌گیرند که اصلا بچه دار نشوند، حتی اگر سال‌ها بعد، ازاین تصمیم خود منصرف شوند، به خاطر بالارفتن سن زنان یا با مشکل ناباروری مواجه می‌شوند یا صاحب بیشتر از یک فرزند نمی‌شوند.
وی که مسئولیت اندیشکده جمعیت بسیج اساتید دانشگاه فردوسی را هم برعهده دارد، در پاسخ به این سؤال که راهکار ترغیب طبقات مرفه برای فرزندآوری چیست، پاسخ می‌دهد: در طرح جوانی و جمعیت بیشتر هدف گذاری‌ها برای طبقات متوسط و متوسط به پایین و حل مشکلات اقتصادی و ارائه تسهیلات برای فرزندآوری است. باید در کنار این طرح که راهکار‌های تشویقی خوبی برای فرزندآوری طبقات متوسط و پایین در نظر گرفته، سازمان‌ها و متولیان فرهنگی و اجتماعی با بسترسازی اقدامات فرهنگی و اجتماعی، طبقات مرفه را نیز به فرزندآوری تشویق کنند.
دکتر حسنی با انتقاد از الگو‌هایی که سیاست مداران و هنرمندان و سلبریتی‌های جامعه برای جوانان ساخته اند، می‌گوید: سیاست مدار معروف آمریکایی ۶، ۷ فرزند باید داشته باشد، هنرمندان و سلبریتی‌ها و ورزشکارانشان هم حداقل بیش از سه فرزند دارند، اما اینجا سلبریتی‌های الگوی جوانان چه سبک زندگی‌ای دارند؟ یا فرزند ندارند، یا درگیر طلاق‌های متوالی هستند.
وی اظهار می‌کند: به زوج‌های جوان نمی‌گوییم که حتما ۵، ۶ فرزند بیاورید. در جامعه ما حتی اگر خانواده‌ها دو فرزند هم داشته باشند، تا حدود زیادی از بحران سالمندی جلوگیری خواهد شد؛ زیرا اکنون نرخ فرزندآوری جامعه ما به ۱.۶ رسیده است. اگر نرخ مرگ ومیر را هم از نرخ موالید کم کنیم، رشد طبیعی جمعیت کشور در چند سال آینده متوقف خواهد شد و با یک جامعه پیر با صد‌ها معضل جدید مواجه خواهیم شد.
عضو شورای راهبردی جمعیت استان با نقد سبک زندگی‌ای که بین برخی زوج هاست و به سمت فردگرایی گرایش پیدا کرده، می‌گوید: با بالارفتن سن و تغییر الگو‌های ازدواج و سبک زندگی، زوج‌های امروزی به فردگرایی روی آورده اند و این نگاه فردمحور سبب می‌شود که افراد از انگیزه‌های جمعی دور شوند. به طور مثال برخی از زوج‌های جوان حاضرند صاحب دو ماشین باشند و برایش هدف گذاری می‌کنند و هر دو وقتشان را می‌گذارند و کار می‌کنند، اما حاضر نیستند که به فرزندآوری بیشتر فکر کنند.
وی معتقد است: در مجموع نگاه خیلی از زوج‌های جوان کالاپرور شده است، به جای اینکه به کانون گرم خانواده با افزایش فرزندآوری و هزینه کردن برای فرزندان فکر کنند.
دکتر حسنی این هشدار را هم می‌دهد که معضل کاهش فرزندآوری در جامعه ما اگر حل نشود، به بحران تبدیل خواهد شد. او می‌گوید: باید این دغدغه در جامعه جریان یابد که فرزندآوری به نفع آینده کشور و جلوگیری از سالمند شدن ایران است.
دکتر حسنی یکی دیگر از معضلات کاهش فرزندآوری را حمایت نشدن واقعی مادران و زنان خانه دار می‌داند و می‌گوید: مادری یک موقعیت انسانی است، اما متأسفانه در مقطعی آن قدر جایگاه مادری و خانه داری را در جامعه تنزل دادیم که همین مسئله هم موجب کاهش فرزندآوری شد که یک اشتباه تاریخی بود. حتی نهاد‌های فرهنگ ساز ما نیز به طور غیرمستقیم در تنزل جایگاه خانه داری مادران گام برداشتند. نهاد‌هایی نظیر صداوسیما هم مقصر تنزل این جایگاه بودند.
دکتر حسنی در آسیب شناسی اشتباهات گذشته برای فرهنگ سازی فرزندآوری بیان می‌کند: جمعیت دهه شصت جامعه ما یک موهبت بود، اما شما بروید تیتر و مطالب روزنامه‌های دهه شصت را نگاه کنید. مدام می‌نوشتند که مشکلمان جوانی جمعیت است. باید خانواده‌ها کمتر فرزند دار شوند. حالا، اما می‌فهمیم که جوانی جمعیت موهبت بوده است نه مشکل و معضل.
وی بیان می‌کند: در مقطعی سازمان‌های فرهنگی و دستگاه‌های اجرایی در یک حرکت دسته جمعی اراده کردند تا فرزندآوری کاهش یابد و موفق هم شدند. اکنون نیز باید همان اراده در بین دستگاه‌های اجرایی شکل بگیرد تا حرکت جمعی به سمت فرهنگ سازی و زمینه سازی برای افزایش فرزندآوری را شاهد باشیم.
دکتر مجید فولادیان به عنوان جامعه شناس و دیگر عضو شورای جمعیت خراسان رضوی نیز درباره چالش کاهش فرزندآوری می‌گوید: توصیه‌های رهبر معظم انقلاب درباره جلوگیری از پیری جمعیت کشور و فرزندآوری ۲۷ بند دارد و در این بند‌ها شرایط خوبی را برای افزایش جمعیت آورده اند، اما متأسفانه فهم دست اندرکاران دستگاه‌های اجرایی ما از این دستورالعمل خیلی سطحی وصوری بوده است. حتی برخی از اقدامات و تصمیم سازی آن‌ها به صورت غیرمستقیم مغایر با اهدافی است که در دستورالعمل ۲۷ بندی مورد تأکید رهبر معظم انقلاب آمده است.
وی به طور نمونه به نواقص طرح جمعیت و جوانی اشاره می‌کند و می‌گوید: طبقات ضعیف و متوسط به پایین جامعه در فرزندآوری مشکلی ندارند. طبقات متوسط و متوسط به بالا هستند که فرزندآوری بین آن‌ها کاهش شدیدی داشته است. در حالی که راهکار افزایش فرزندآوری را باید برای طبقات بالا در نظر گرفت، اما برعکس در طرح جمعیت و جوانی بند‌هایی مصوب کردند که بازهم طبقات پایین جامعه را ترغیب به فرزندآوری می‌کند.
این پژوهشگر اجتماعی با نقد نگاه سطحی متولیان فرهنگی و اجتماعی در استان اظهار می‌کند: وقتی درباره خراسان رضوی صحبت می‌کنند، می‌گویند خدا را شکر که استان ما در جایگاه سوم میزان موالید قرار دارد، در صورتی که این نگاه به طورکلی اشتباه است. اگر این میزان موالید را با تحلیل داده‌های تعداد خانوار و تعداد زوج‌ها و تعداد فرزندان هر طبقه اجتماعی در نظر بگیریم، مشخص می‌شود که چقدر در مرکز استان و به خصوص مناطق غیر حاشیه نشین مشهد فرزندآوری کاهش داشته است.
وی تأکید می‌کند: کدام زوج را می‌توان یافت که در طبقات مرفه ترغیب شود برای ۱۰ میلیون وام یا امتیاز ثبت نام خودرو یا تسهیلات مسکن و ... فرزندآوری بیشتری داشته باشد؟!
دکتر فولادیان در پاسخ به این سؤال که راهکار چیست، توضیح می‌دهد: اگر دست اندرکاران ما دلگرمی به آینده را در این طبقات جامعه تقویت کنند، به خودی خود نیاز به هیچ کار دیگری نیست و مشکل فرزندآوری حل خواهد شد. باید امیدآفرینی، اعتمادسازی و رفع موانع ازدواج جوانان را ایجاد کرد.