تکتم جاوید | شهرآرانیوز؛ چند سال پیش مُد شده بود که بیماران مبتلا به آسم یا سالمندانِ اغلب از طبقه مرفه، خانه و زندگی را جمع کنند و به توصیه پزشک خود راهی شهر‌ها و روستا‌های شمالی شوند که هوای سالم تنفس کنند. این رسم، اما خیلی زود ناپدید شد، زیرا آلودگی هوا آن قدر پیشروی کرد و در همه جای شهر‌ها منتشر شد که دیگر عوارض آن به گروه‌های پرخطر و مناطق شهری خاصی مربوط نمی‌شد.
حالا همه با آن هوای آلوده زندگی می‌کنند، بدون اینکه جزئیاتش را به نظر بیاورند. همه از خطرات جسمی آلودگی هوا کم و بیش خبر دارند، اما هرگز نباید به این عوارض محدودشد، زیرا متخصصان علوم اعصاب و روان پزشکان درباره ابتلا به آسیب‌های روحی و شکایت شهروندان از علائم آن هشدار‌های جدی داده اند. ذرات آلاینده و ترکیبات زیان آور از طریق تنفس، بلع یا پوست جذب بدن می‌شوند، از طریق جریان خون به مغز می‌رسند و اتفاقات بدی را رقم می‌زنند.
اصالتش سبزواری است. سال‌ها پیش در اداره ثبت احوال استخدام شد و با حساب امسال، ثریا ۴ سال است که ساکن مشهد شده است، هم به خاطر تحصیل بچه‌ها و هم بازنشستگی خودش. او که در شهری کوچک متولد و بزرگ شده است تفاوت آلودگی شهر‌ها را خوب درک می‌کند و می‌گوید: هرچند که شهرستان‌ها هم چندسالی است پر از ماشین و آلوده شده اند، هنوز اوضاعشان از شهر‌های بزرگ بهتر است. اوایل که به مشهد آمدیم یکسره سردرد داشتم که علتش نامعلوم بود، اما وقتی چندروزی برمی گشتم شهرستان، آرام می‌گرفت. دوسال طول کشید تا فهمیدم اثر آلودگی هواست. آن وقت مجبور شدیم خانه را از خیابان آبکوه به محله صیاد تغییر بدهیم که کمی تحمل پذیر شود.
سردرد و مشکلات تنفسی از شایع‌ترین یا واضح‌ترین علائم جسمی این آلودگی است، اما اختلالات روحی زیادی هم تجربه شده که اثر همین آلودگی است. وحید شاگرد یکی از صاف کاری‌های خیابان هدایت است. چندی سالی است که از صبح تا شب مشغول است و مغازه شان هم در و پیکری ندارد که از هجوم هوای آلوده در امان باشد. خودش می‌گوید: من مطمئنم که هوای آلوده آدم را عصبی‌تر می‌کند. بیشتر آدم‌های هم صنف خودمان که هر روز روی ماشین کارمی کنند، اعصاب آرامی ندارند، ولی هیچ کس آن را به هوا نسبت نمی‌دهد.
رانندگان خودرو‌های حمل و نقل عمومی یا آن‌ها که به صورت شخصی با خودرو کار می‌کنند هم به شدت در معرض خطر آلودگی هوا هستند، در همه ساعات روز و همه مناطق شهر. ناصری هم یکی از همان رانندگان است و بعد از ۹ سال مسافرکشی خوب می‌داند که کدام منطقه شهر آلوده‌تر است و کدام علائم خودش به آن‌ها ربط دارد. به گفته او ماندن در معرض این آلودگی به شهروندان آسیب می‌رساند. او می‌گوید: بدترین اثرش پرخاشگری است. خیلی کم راننده پیدا می‌کنید که آرام باشد و پرخاشگری نکند، درحالی که همه این را عارضه ترافیک می‌دانند. تأثیر پذیرفتن از این آلودگی فقط خارج از خانه بودن نمی‌خواهد بلکه مداومت برایش کافی است. همین که هر روز با خودرو شخصی تان به محل کار خود در مرکز شهر بروید بازهم در معرض آلودگی خواهید بود.
«در کشور‌های دیگر و منابع علمی، مطالعات زیادی درباره اثر قرار گرفتن در معرض این آلودگی انجام گرفته است که به این ارتباط اصرار دارد. آلودگی هوا به سه شکل می‌تواند افراد را به اختلالات روان پزشکی مبتلا کند که همراه با نکته‌هایی است.» دکتر محمدرضا فیاضی بردبار، متخصص روان پزشکی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ماجرای این آسیب را شرح داده است: تا آنجا که من اطلاع دارم تحقیقی در این باره در مشهد انجام نشده، اما در کشور‌های دیگر منابع علمی متعددی وجود دارد. یکی از قوی‌ترین آن‌ها پژوهشی است که در کشور آمریکا انجام گرفته که طی ۱۲ سال به طور مداوم وضعیت افراد مشخصی را با توجه به منطقه زندگی و میزان آلودگی محیطی سنجیده و تأثیر آن را بر دیسترس یا پریشانی روانی بررسی کرده بود.
وی ادامه می‌دهد: ما به عنوان روان پزشک می‌دانیم که دیسترس بالاتر می‌تواند به ابتلا به اختلالات روان پزشکی بیشتر منجر شود، اما مسئله مهم این است که لازمه بروز اختلالات روانی نیز همان عامل بیرونی است. به این معنی که حتی اگر زمینه ابتلا به اختلالات را داشته باشیم، به تنهایی عامل فعال شدن اختلالات نخواهد بود. این مطالعه نشان داده آلودگی هوا همان عامل مهم بیرونی بروز اختلالات است.
این روان پزشک با تأکید دوباره بر اینکه هرچه میزان آلودگی بیشتر باشد، تجربه استرس نیز به شدت افزایش پیدا می‌کند، می‌افزاید: نکته جالبی که این مطالعه طولی نشان داد این بود که حتی همسان سازی و حذف متغیر‌های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی نیز در نتایج فراوان اثر آلودگی هوا بر اختلالات تأثیری نداشت.
«نکته مهم دیگر این است که تأثیر آلودگی هوا بلافاصله، محدود و در کوتاه مدت نیست، بلکه اثری تأخیری و درازمدت است.» دانشیار گروه روان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با ذکر اینکه آلودگی هوا به سه طریق می‌تواند بر روان ما اثر بگذارد، می‌گوید: اول اثر غیرمستقیم آن است که ناشی از مشاهده تابلو‌ها و بیلبورد‌های هشدار شهری درباره هوای آلوده است. این پیام‌ها شبیه منبع خبری استرس زا عمل می‌کنند و به تدریج احساس یأس، ناامیدی و خمودگی را در فرد ایجاد خواهند کرد.
وی ادامه می‌دهد: اثر دیگر این آلاینده‌ها تأثیر بر سیستم اعصاب مرکزی است که در طولانی مدت می‌توانند باعث ایجاد مشکلات روان پزشکی شوند.
این روا ن پزشک یکی از نشانه‌های آسیب را تغییر در حوزه شناختی افراد اعلام می‌کند: به این معنی که وقتی به مدت طولانی تحت تأثیر آلاینده‌ها باشیم، توانایی شناختی کاهش پیدا می‌کند. یعنی زمان واکنش به اینکه در موقعیتی زود تصمیم بگیریم، کاهش پیدا می‌کند. همچنین کاهش تمرکز یا شکایت از درد‌های جسمی نسبت به دیگرانی که در معرض نیستند، بیشتر است.
به گفته وی همه این عوارض جدا از مشکلات کورتیزول، کاتکول آمین و فشارخون است، یعنی اگر هیچ کدام از این اختلالات هم نباشد، باز آلودگی باعث افت قوای شناختی می‌شود و این اتفاق به خصوص در گروه سنی سالمندان بیشتر دیده می‌شود.
اختلال روحی دیگری که به گفته دکتر فیاضی بردبار دیده می‌شود، پرخاشگری است. وی اضافه می‌کند: شاید یک دلیل آن کمبود اکسیژنی باشد که در هوای آلوده وجود دارد و همین افراد به ویژه کودکان را وادار می‌کند که واکنش‌های تهاجمی و پرخاشگرانه داشته باشند. انگار به شدت کم طاقت می‌شوند که به آسانی می‌توان آن را در مقایسه افراد در شهر بزرگی مانند مشهد و شهر‌های کوچک مشاهده کرد.
وی می‌افزاید: اختلال دیگر بی حوصلگی و کاهش تاب آوری است. شهروندان در شهر آلوده زودتر خسته می‌شوند و دچار خستگی مزمن خواهند شد که به تدریج باعث بروز بی حوصلگی می‌شود. البته آلودگی صوتی نیز در کنار آلودگی هوا می‌تواند اضطراب و تنش را تشدید کند.
این متخصص تنها راه کاهش عوارض این آلودگی را همان توصیه‌هایی دانست که بار‌ها در رسانه‌های مختلف یادآوری می‌شود: افزایش فضای سبز، استفاده از حمل و نقل عمومی، جایگزینی سوخت‌ها و البته مصرف نکردن دخانیات دست کم از افزایش بدون کنترل آلودگی هوا پیشگیری می‌کند. توصیه به رعایت بهداشت بارداری به دلیل اثر شدید آلودگی بر جنین لازم است.
دکتر فیاضی بردبار پیشنهاد‌هایی هم برای کاهش عوارض شناختی دارد: ورزش و انجام بازی‌های فکری برای تقویت قوای ذهن و تخلیه هیجانی مثبت مؤثر است. همچنین برقراری روابط مؤثر جایگزین‌های خوبی برای کاهش دیسترس یا پریشانی روانی است.
دکتر رضا اسماعیلی، مدیر اجرایی مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی شهرداری مشهد، وضعیت آلودگی در شهر را با ذکر اعداد و رقم‌های امسال و سال گذشته، بدتر اعلام می‌کند و می‌گوید: شاخص‌های اصلی اندازه گیری آلاینده‌ها چند مورد اصلی و براساس شاخص بهداشت جهانی است. آلاینده اصلی ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون هستند. این ذرات به دلیل ابعاد بسیار ریز قابلیت نفوذ در سیستم تنفسی و گردش خون را دارند و همین عامل باعث بروز پیامد‌های سلامتی و بهداشتی می‌شود.
وی آلاینده مهم بعدی را اکسید‌های گوگرد اعلام می‌کند و می‌افزاید: این آلاینده علاوه بر اثرات منفی خود پیش نیاز آلاینده‌های ثانویه از جمله ازن هم هست. اکسید‌های نیتروژن، ازن و مونواکسیدکربن نیز در ردیف بعدی آلایندگی قرار می‌گیرند. ذرات آلاینده اصلی در شهر مشهد به طور میانگین ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب هستند و این میزان ۶ برابر سطح استاندارد بین المللی است. البته مقادیر آلاینده‌های دیگر هم بالاتر از سطح استانداردهاست.
بررسی‌های کارشناسی نشان داده اند بیشترین میزان آلودگی هوای امسال در دو پیک ساعتی روزانه ۷ تا ۹ صبح و ۸ تا ۱۰ و ۱۱ شب افزایش پیدا می‌کند. علاوه بر ترافیک، مشهد به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی و اقلیمی، پتانسیل انباشت آلاینده‌ها را در سطوح پایین جو داراست که باعث تشدید آلودگی هوا می‌شود.
مهم‌ترین منابع انتشار آلودگی هم به نظر اسماعیلی حمل و نقل و خودور‌های شخصی است که بار نیمی از سهم منابع سیار آلودگی را به دوش می‌کشند و سالانه بالغ بر ۲۴۵ هزار تن انواع مختلف ذرات معلق در شهر تولید می‌شود که حجم شایان توجهی توسط شهروندان تنفس یا به روش‌های دیگری همچون سطوح، موادغذایی، لباس و محصولات کشاورزی وارد چرخه سلامتی مشهدی‌ها می‌شود.
مدیر اجرایی مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی شهرداری مشهد این را هم یادآور می‌شود که در سال ۱۴۰۰ بیشترین بار آلودگی از ایستگاه خیام جنوبی، شهیدآوینی، ایستگاه شهید کریمی، خیام شمالی و میدان تقی آباد گزارش شده است.
وی وضعیت مشهد را قابل مقایسه با شهر‌های دیگر نمی‌داند، زیرا هرکدام در موقعیت متفاوتی قراردارند و نمی‌توان گفت وضعیت کدام بهتر است، اما با همه این اوصاف، به عنوان مثال امسال ۹ روز هوای پاک داشتیم، در حالی که تهران ۲ روز هوای پاک داشته است.