مسجد مهم‌ترین و کانونی‌ترین مکانی است که به جامعه اسلامی رنگ و حیات بخشیده است. مساجد از صدر اسلام تاکنون ابعاد مختلفی داشته و نقش‌های گوناگونی همچون آشنایی‌ها، کمک‌رسانی، حل اختلافات اجتماعی و نزاع‌ها ایفا کرده‌اند. در حال حاضر بعضی مساجد جهان‌شهر مشهد این ابعاد رنگارنگ را از دست داده‌اند و باید با توجه به نقش حیاتی مسجد، به دنبال بازیابی و بازسازی این ابعاد بود.
در واقع، بازیابی این نقش‌های بی‌بدیل است که می‌تواند شهر اسلامی را به رنگ اصلی خود برگرداند، انسجام و زیبایی‌های ظاهری و معنوی آن را به رخ دیگران بکشد و در همه‌جای دنیا به یک الگو تبدیل شود. برای رسیدن به این نکته که نقش مسجد در رسیدن یک شهر دینی به جایگاه اصلی خود و جهانی شدن و الگو شدن آن چیست باید با دقت بیشتری مطالعه کرد.
در این یادداشت بعضی ابعاد آن را بررسی می‌کنیم. توجه به جایگاهی که مسجد در اسلام به عنوان مقدس‌ترین مکان‌ها دارد سؤالی را در ذهن ایجاد می‌کند و آن این است که آیا خود مسجد تأثیری معنوی بر روح انسان دارد. آیا رفتوآمد به آن مؤثر است؟ چه ثواب و پاداشی در نشستن و عبادت در مسجد برای مؤمنان در نظر گرفته شده است؟
جواب این پرسش‌ها را در ضمن چند روایت از امامان معصوم بیان می‌کنیم. امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرماید: کسی که به سوی مسجد گام برمی‌دارد بر هیچ خشک و تری پا نمی‌گذارد مگر اینکه از زمین اول تا هفتم برای او تسبیح می‌کنند. در حدیثی از امام علی (ع) از مسجد به عنوان مرکز یافتن برادرانی که انسان را در مسیر خدا یاری می‌دهند یاد و در روایاتی دیگر بر این امر تأکید شده است.
رسول اکرم (ص) می‌فرماید: هنگامی که دیدید مردی بر رفتوآمد به مسجد مداومت می‌کند وی را مؤمن بدانید. پس رفتوآمد به مسجد نشانه ایمان و محل رشد ایمان و یافتن دوستان و برادران ایمانی و در نهایت رشد و الگو شدن جامعه ایمانی است.
در فرهنگ دینى، نام «مسجد» یادآور بندگى و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. «مسجد» یعنى جایگاه سجده، و سجده اوج عبادت و بندگى انسان براى خداست. در حقیقت، برترین و اصیلترین محل براى عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال مسجد است. بنابراین، در قرآن کریم بر جنبههاى عبادى مسجد بیش از هر بعد دیگرى تکیه شده است.
«مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است.» (سوره جن، آیه ۱۸)، «مسجد جایگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است.» (سوره حج، آیه ۴)، «مسجد پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است.» (سوره اسرا، آیه یک)، «مسجد زیارتگاه خاص بارىتعالى است و فرمود خوشا به حال بندهاى که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانهام زیارت کند و انوار تابناک و بىآلایش پرستش در مسجد، براى عرشنشینان پرتوافکنى مىکند، آنسان که ستارگان آسمان براى ما خاکنشینان نورافشانى مىکنند.» (وسائل‌الشیعه، ج. ۳، ص. ۴۲۲).
پژوهشهاى تاریخى نشان مىدهد معبد با انسان همراه و همزاد بوده است. از این رو، معصومان در سخنان خویش، مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمردهاند، پناهگاهى که انسان در آن از دغدغه و اضطراب فاصله مىگیرد و به آرامش و سکون دست مىیابد. امام صادق (ع) به مسلمانان سفارش مىکند هنگام رویارویى با مشکلات و اندوههاى دنیوى، به نماز و مسجد پناه ببرند. بدین روى، از یک نگاه، جنبههاى عبادى مسجد را مىتوان در شمار نقش تربیتى آن نیز به شمار آورد.
ابعاد و نقش‌های مختلف مسجد بسیار فراوان است، اما برای آنکه بتوانیم شهری مثل مشهد را به جایگاه واقعی خود برسانیم، باید این مراکز حیات‌بخش، یعنی مساجد، را به‌درستی بشناسیم و بتوانیم نقش بی‌بدیل آن‌ها را احیا کنیم. تنها در آن صورت است که می‌توانیم با رفع معضلات شهری به جایگاه الگویی یک شهر مذهبی در جوامع انسانی برسیم.