در موضوع جنگ و جهاد و کیفیت مقابله با دشمن سرفصلی در میان کتاب‌ها و مقالات علمی در دنیا با عنوان اخلاق جنگ مطرح است که گاهی در فضای بین المللی قوانینی را برای میدان جنگ و حقوق افراد در موقعیت جنگی وضع می‌کند، در تعالیم اسلامی نیز هر چیزی آداب و باید و نباید‌هایی دارد، حتی در میدان مقابله با دشمنی که به قصد صدمه زدن و کشتن شما آمده است، از نظر دینی شما آزاد نیستید که هر کاری را انجام بدهید، البته قبل از آن باید گفت که اسلام دین صلح و سلامت است و اصل را بر دعوت و گفتگو و صلح می‌گذارد مگر آنکه دیگر چاره‌ای جز جنگ نباشد.
در آیات قرآن در این باب آمده است:
وَ اِن جَنَحُوا لِلسَّلمِ فَاجنَح لَها وَ تَوکل عَلَی الله اِنُّه هُوَ السَّمیعُ العَلیم؛ و اگر تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز تمایل نشان داده و بر خداوند توکل کن که او شنوا و داناست. انفال،۶۱
این آیه دقیقاً بعد از آیه «وَ اَعِدّوالَهُمْ مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّه...» قرار دارد؛ یعنی با وجودی که اسلام مسلمانان را بر کسب آمادگی دفاعی در حد توان فرا می‌خواند، دستور می‌دهد که اگر دشمنان شما مایل به صلح و درگیر نشدن هستند، شما اصراری بر جنگ و درگیری با آنان نداشته باشید و اگر پیشنهاد صلح کردند، از آنان بپذیرید. «فَاِنِ اعتَزَلُوکم فَلَم یقاتِلُوکم وَ اَلقَوا اِلَیکم السِّلَمَ فَما جَعَلَ اللهُ لَکم عَلَیهِم سَبیلاً» پس اگر از شما کناره گرفتند و با شما نجنگیدند و پیشنهاد صلح کردند، خداوند به شما اجازه نمی‌دهد که معترض آنان شوید. نساء،۹۰
نکته جالبی که در این آیه وجود دارد این است که خداوند اجازه نمی‌دهد که هیچ مسلمانی با کسی که پرچم صلح را بالا برده و سر صلح و سازش دارد بجنگد.
در نهج البلاغه امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز از این باید و نباید‌های اخلاقی در جنگ و مواردی از جوانمردی که یک مسلمان ملزم به رعایت آن در جنگ است موارد زیادی آمده است مثلا حضرت در نامه‌ای خطاب به لشکریانش قبل از شروع جنگ صفین می‌فرماید:
لا تقاتلوهم حتی یبدؤوکم فانکم بحمداللَّه على حجة، و ترککم ایاهم حتى یبدؤوکم حجة اخرى لکم علیهم، فاذا کانت الهزیمة باذن اللَّه فلا تقتلوا مدبرا و لا تصیبوا معورا و لا تجهزوا علی جریح و لا تهیجوا النساء باذی و ان شتمن اعراضکم و سببن امرائکم.
با آن‌ها نجنگید تا جنگ را آغاز کنند، چرا که شما الحمدلله برای حقانیت خود دارای حجت و دلیل هستید و واگذاشتن آن‌ها تا اینکه نبرد را آغاز کنند، حجت دیگری به سود شما و بر زیان آنان است. آنگاه که به اذن خدا آنان را شکست دادید، فراریان را نکشید و بر ناتوان‌ها ضربه نزنید و مجروحان را به قتل نرسانید و با اذیت و آزار، زنان را به هیجان نیاورید، هرچند که آن‌ها به شما دشنام دهند، و به فرماندهانتان ناسزا بگویند.
حتی اگر فراز‌های خطبه ۲۰۶ نهج البلاغه را ببینید حضرت امیر علیه السلام اجازه ناسزاگویی و فحاشی به دشمن را نمی‌دهند و به جای آن لشکریان خویش را به آنچه که از دشمنی دشمنان کم کند و از خونریزی و جنگ جلوگیری کند دعوت می‌کنند.
ذیل عنوان آداب و اخلاق جنگ و جهاد در معارف دینی مطالب زیبای زیادی وجود دارد که در این چند کلمه نمی‌گنجد، از آداب شروع کردن جنگ، تا نهی از مثله کردن دشمن در جنگ و نحوه برخورد با اسرا و نهی از آلوده کردن آب و امثالهم را شامل می‌شود، حتی اینکه در آیات قرآن، برای نشان دادن اینکه اولویت در اسلام منطق و گفتگو است با صراحت آمده است که: و اِنْ اَحَدٍ مِنَ الُمْشرِکینَ اسْتِجارَک فَاَجِرْهُ حتّی یسْمَعَ کلامَ اللهِ ثُمَّ ابَلِغْهُ مَاْمِنُه ذلِک بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لایفْقَهُونَ.
اگر یکی از مشرکان از تو پناه بخواهد تا منطق دین را بشنود، به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به محل امنش برسان، زیرا آنان گروهی ناآگاهند. توبه،۶
و بدون شک این مباحث یکی از زیبایی‌ها و جذابیت‌های اسلام عزیز است که نشان می‌دهد این دین بزرگ، دین منطق، تفکر و گفتگو است و تا جایی که مجالی برای این مسائل و مراحل وجود داشته باشد، یک مسلمان واقعی با احدی سر جنگ و ستیز ندارد.