ملیحه کروخی | شهرآرانیوز؛ این روز‌ها وسایل ارتباطی آن‌قدر مختلف، مدرن، سهل و وسیع شده‌اند که دیدن یک صندوق پست کنار خیابانی قدیمی، تنها یک خاطره شیرین است که شاید چند بیت شعر را هم در خاطر تداعی کند و عطر کاغذ‌های کاهی را توی دِماغ بنشاند، یادآور همه نامه‌های با نشان و بی‌نشانی که خیلی وقت‌ها به هیچ مقصدی نمی‌رسیدند.
در گذشته، اما نوشتن نامه و بردن آن به راه‌های دور و نزدیک رسالتی مهم بوده با تاریخی گسترده و قدیمی. درواقع تاریخ ارسال نامه در ایران به زمان هخامنشیان و استفاده از چاپارها بازمی‌گردد. این روند بعد‌ها توسعه می‌یابد و علاوه‌بر نامه‌ها و پیام‌ها، با کمک‌گرفتن از کالسکه، شامل حمل بسته‌ها، امانات و حتی جابه‌جایی مسافر نیز می‌شود. گزارش پیش رو گذری است بر این تاریخ که به مناسبت روز جهانی پست گردآوری شده است.
در روزگار چاپارها، چاپارخانه‌هایی در مسیر‌های اصلی مراکز شهری مستقر بودند که به پیک‌ها یا مسافرانی که حواله سفر، نامه یا بسته‌ای داشتند، خدمات ارائه می‌کردند. این روند به‌عنوان تنها راه ارسال پیغام، گویا تا دوره قاجار ادامه داشته است. برابر اسناد موجود، مسیر تهران به مشهد، یکی از همین خطوط اصلی و مهم در میان چاپارخانه‌های ایران روزگار قاجار محسوب می‌شده است که به‌وسیله آن، نامه‌ها و بسته‌های پستی جابه‌جا می‌شده‌اند؛ مسیر‌هایی که چندان قابل اعتماد نبودند. برای نمونه روزنامه «اختر» چاپ فروردین ۱۲۶۹ خورشیدی (اواخر دوره ناصرالدین‌شاه) خبری چاپ کرده که در آن مخبر، از گم‌شدن صد عدد لیره عثمانی در مسیر ارض اقدس به تهران نوشته و تأکید کرده این موضوع را رئیس پست خراسان، پیگیری و گزارش آن را به وزیر پست ارائه کرده است.
شبیه این نابسامانی در وضعیت را می‌توان در سفرنامه لرد جُرج ناتانیل کرزن، سیاح مطرح بریتانیایی‌تبار که در سال۱۲۶۸ خورشیدی به مشهد سفر کرده بود، نیز دید. او درباره وضعیت پست می‌نویسد: «وزیر پست سالانه مبلغی برای تعمیر و مرتب‌کردن چاپارخانه‌ها از دولت دریافت می‌کند، اما وزیر شخصا به امور رسیدگی نمی‌کند.» بر‌اساس تحلیل کرزن گویا در این زمانه، هر جاده‌ای توسط وزیر به یکی از بازرگانان یا ثروتمندان اجاره داده می‌شده است؛ از این‌رو چاپارخانه‌ها وضع مخروبه و زننده‌ای داشتند، آن‌چنان‌که طی طریق فاصله بین تهران و مشهد به‌طور معمول ۹روز طول می‌کشیده است.
ناامنی و سرقت، تغییر آب‌وهوایی نظیر برف، کولاک و سیل، مهم‌ترین آسیب‌های خطوط پستی بودند. تغییرات آب‌وهوایی باعث تأخیر در حمل محموله‌های پستی می‌شد، ولی محتوای بسته‌های پستی نیز برای سارقان جذاب بود، چون شامل اموال، کالاها و پول بودند.
این وضعیت گویا بعد‌ها بهبود می‌یابد، که آن‌چنان‌که محمد جعفر، از تجار مشهد، که حوالی سال ۱۲۸۳ خورشیدی در مسیر خراسان به تهران کالا حمل می‌کرده است، در شرحی، وضعیت چاپارخانه‌های این مسیر را چنین توصیف می‌کند: «چاپار و وسایل حمل‌ونقل از هرگونه مرکب و محمل‌ها بسیار خوب و منظم بود. چاپارخانه‌های ارض اقدس (مشهد) که در میدان ارگ مستقر بودند، از امکانات جدید حمل‌ونقل استفاده می‌کنند.» برابر متون باقی‌مانده از این دوره وضعیت پست نسبت‌به دیگر وسایل سفری آن‌قدر بهتر بوده که استفاده از وسایل حمل‌ونقل پستی دولتی، شرط عقل برای سفر ذکر می‌شده است.
شاید جالب باشد که بدانید وضعیت و عملکرد پست بر خلاف تلگراف و تلفن متکی بر تکنولوژی نبود، بلکه عملکرد انسانی و اعتماد بسیار اهمیت داشت و به همین دلیل فراز و نشیب‌های بیشتری را طی می‌کرد. سوء رفتار و خوش رفتاری کارکنان و البته امانت داری در پست، نقش مهمی در استقبال یا دوری از آن بازی می‌کرد؛ مثلا در ۷ شهریور ۱۲۵۸ خورشیدی، درباره حاجی ابوالقاسم، رئیس پستخانه مشهد، نوشته شده است که جوان معقول و امینی است، همیشه امانتداری کرده از جهت داخله و خارجه و کار خود را پیش برده، دادو ستد و آلودگی هم ندارد! د رحالی که شرایط پستخانه مشهد سه سال بعد کاملا متفاوت گزارش می‌شود.
بنا به نوشته حاجی ابوالقاسم ملک التجار در ۲۸ مهر ۱۲۶۱ خورشیدی کاغذ‌های مردم را باز می‌کردند. بیشتر آن‌ها مخصوصا مال زوار و رهگذر را اصلا نمی‌رساندند. یک تقلب آن‌ها این بود که زیر ترازو موم چسبانیده، پاکت دو مثقال و نیم را سه مثقال و نیم وزن می‌کردند. پول کرایه و وجه تمبر را دریافت می‌کردند، ولی پاکت‌ها به صاحبش نمی‌رسید. در چنین شرایطی عملکرد پستخانه بر فعالیت‌های تجار تأثیر منفی می‌گذاشت.
از دیگر عجایب پست در قدیم جابه‌جایی تریاک در آن بوده است. ناگفته نماند علاوه‌بر نامه‌ها و کالاها، تریاک نیز که فروش آن باتوجهبه قوانین آن زمان ممنوعیتی نداشت، به‌وفور توسط پست، حمل و به روسیه صادر می‌شد. برای نمونه در یکی از خبر‌ها آمده است که تاجرانی نظیر اخوان‌یزدی، تریاک خود را برای حمل به روسیه تحویل پست داده بودند که برخی از آن‌ها به‌خاطر وقوع جنگ جهانی اول حمل نشده، ولی آن‌هایی هم که حمل شده بودند، در راه به سرقت رفته است. البته پیش از این، حمل تریاک بیشتر توسط مکاری‌ها* انجام می‌گرفته، ولی از اواسط سال ۱۲۹۶ خورشیدی با یک تصمیم رسمی دولتی تغییر کرده، برابر اعلامیه اداره کل تحدید (مرزها) دستور می‌رسد که حمل همه تریاک صادراتی تنها ازطریق پست انجام گیرد و درغیراین‌صورت قاچاق محسوب می‌شود.
** مکاری: کسی که چهار‌پا کرایه می‌دهد
سرتیپ دیکسون انگلیسی که طی جنگ جهانی اول در شرق ایران با پست کار کرده بود، تجربه اش را چنین توصیف کرده است که گاری بزرگ پستی با چهار اسب کشیده می‌شد. گاری با طناب به هم متصل شده بود و هرگاه اتفاقی می‌افتاد، کالسکه چی با حلقه طنابی که همیشه همراه داشت، آن را به هم متصل می‌کرد. اداره پست خراسان با وجود امکانات غیر مدرن از نظر نظم و ترتیب اداری بسیار خوب عمل می‌کرد و نامه‌ها و بسته‌ها را با اطمینان و نظم فوق العاده‌ای به مقصد می‌رساند. حتی در مقایسه با شتربانان کنسولگری انگلیس عملکرد بهتری داشتند و تنها پس از به راه افتادن پست موتوری انگلیسی‌ها دیگر توان رقابت با آن را نداشت و سوداگران و بازرگانان خارجی و ایرانی تمایل داشتند از پست موتوری استفاده کنند.
همجواری خراسان با روسیه باعث اهمیت پستخانه‌ها در زمینه ارتباط خارجی بود. در همین راستا بین پستخانه‌های ایران و روس در ۱۲۷۵ خورشیدی پیمانی برای پست خراسان و عشق آباد امضا می‌شود که در سرحد‌هایی مانند جلفا و کنار ارس بسته‌های پست مبادله شود. این اقدام که از موقعیت مرزی خراسان ناشی می‌شد، موجب سرعت مخابرات و توسعه دایره تجارت عمومی این منطقه نیز شد.
به همین دلیل بخش مهمی از پست خراسان از طریق روسیه انجام می‌گرفت. همچنین بسته‌ها و امانات پستی ارسالی از انگلستان یا قاره اروپا را باید به نشانی روستای مرزی گودان باجگیران از طریق عشق آباد می‌فرستادند.
رد پای تغییر حالت وضعیت پست از چاپارخانه‌ای به پستِ مدرن را باید در ایران دوره قاجار جست‌وجو کرد. درواقع صنعت پست هم‌زمان با سفر ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۹۰ خورشیدی به فرانسه و درخواست طراحی اولین نمونه تمبر پس از سفرش، به‌سوی مدرنیزه‌شدن گام برمی‌دارد. این روند به اینجا خلاصه نمی‌شود و بعد‌ها با ورود اتومبیل در دوره پهلوی اول، ماشین نیز به امکانات صنعت پست افزوده و اتومبیل‌های بزرگ پستی به بهترین وسیله برای مسافرت تبدیل می‌شوند.
اسناد می‌گویند سرویس پستی که در خط خراسان کار می‌کرده، به قدری منظم، مرتب و اتومبیل‌های آن نو و کامل بوده است که مسافر آرزو می‌کرده، از چنگال دیگر وسایل نقلیه خلاص شود و با پست حرکت کند. با رونق اتومبیل‌رانی سرویس پستی در مسیر‌های مختلف به اتومبیل‌داران، گاراژدار‌ها یا صاحبان گاری اجاره داده می‌شود. برابر اسناد، نخستین سرویس حمل‌ونقل خراسان نیز متعلق‌به آواگیم‌سرگسیانس، ارمنی تبعه ایران و از تجار گیلان بوده که در سال ۱۳۰۷ خورشیدی برنده این مناقصه شده است. همچنین لازمه برقراری سرویس پست اتومبیل‌رانی، برخورداری از اتومبیل‌های باری و مسافری بوده است.
برای این نیز باید گفت اولین پست با اتومبیل‌های بزرگ معروف به بنز در اول مرداد ۱۳۰۷خورشیدی در مسیر تهران- مشهد حرکت می‌کنند. از سال۱۳۱۴ خورشیدی نیز به همه متصدیان سرویس‌های پستی ابلاغ می‌شود که اتومبیل‌های مزبور باید دارای قسمت مخصوص برای جا‌دادن محموله‌ها و کیسه‌های پستی باشند. البته این به‌معنی پایان دوره پست به شیوه قدیم نبوده است؛ زیرا با‌وجود فعال‌شدن اتومبیل پست، تا سال ۱۳۳۱ خورشیدی همچنان در برخی مسیرها، گاری‌های پست با اسب کشیده می‌شده‌اند.
روایت ساخت نخستین ساختمان پست مشهد را می‌توان در مطبوعات اواخر قرن سیزدهم خورشیدی دید. در روزنامه اختر چاپ دی‌ماه۱۲۶۵ خورشیدی به لزوم سرعت‌بخشیدن به ساخت عمارت دولتی اشاره شده است که گویا برایش جایی را در محدوده بالاخیابان مشهد درنظر گرفته بودند و مکان سه اداره پست، تمبر دولتی و اوقاف بوده است. جالب اینکه در همه خبر‌های مربوط‌به پستخانه در مطبوعات قدیم به انفصال مکان مربوط‌به امور تمبر از اداره پست و درنظرگرفتن یک اداره مستقل برای امور تمبر تأکید شده است.
همین است که در سال‌های بعد، یکی از سیاست‌های مشروطه‌خواهان درباره تأسیس ادارات جدید در شهر‌ها یکی هم متوجه پستخانه می‌شود تا در حدود سال‌های۱۲۹۰ خورشیدی، مشروطه‌خواهان باتوجهبه تجمع چاپارخانه‌ها در اطراف میدان ارگ- که احتمالا به دلیل ورود مسافر از سمت جاده تهران و نیز وجود زمین‌های خالی در اطراف ارگ حکومتی بوده است- یک مهندس بلژیکی به نام «ژوزف ژسولینکس» را مأمور کنند تا برای ساخت نخستین ساختمان نوین پست و تلگراف به مشهد سفر کند.
در نقشه‌های باقی‌مانده از سال۱۳۰۷خورشیدی یعنی هم‌زمان با کشیده‌شدن خیابان ارگ، محدوده این ساختمان هم پیداست که در حاشیه آن قرار گرفته بوده و تا سال‌ها از مهم‌ترین ساختمان‌های اثرگذار شهر در حاشیه مدرن‌ترین میدان شهر یعنی میدان ارگ بوده است. این بنا با معماری باشکوه ایرانی تا حدود سال۱۳۳۰ خورشیدی پابرجا بوده، اما بعد‌ها تخریب و ساختمان فعلی پست در‌مقابل بانک ملی بر شالوده‌های مستحکم قاجاری آن بنا می‌شود.
مسئولان البته پیش از این و در حدود سال۱۳۲۷ خورشیدی، پست سریع‌السیر مشهد به تهران را به‌طور رسمی تأسیس و راه‌اندازی می‌کنند و برابر اسناد در سال ۱۳۳۲ خورشیدی نیز هر روز یک اتومبیل مخصوص حمل‌ونقل پست به مشهد وارد می‌شده و یک اتومبیل به‌سوی تهران حرکت می‌کرده است. از این به بعد هم وجود امکانات مناسب حمل‌ونقل نظیر هواپیما و راه‌آهن سبب می‌شود پست مشهد از تنوع وسایل حمل‌ونقل برخوردار شود و هر روز امکان ارتباط با مردم در نقاط مختلف ایران را بهبود بخشد.