گذری بر تغییر و تحولات خیابان‌های مشهد با نگاه به ساخت خیابان امام خمینی (ره)

زهرا بیات | شهرآرانیوز؛ سال ۱۳۰۷ خورشیدی سالی است که شکل و شمایل مشهد به‌کلی تغییر می‌کند. در این سال علاوه بر طرح و اجرای خیابان فلکه دور حرم مطهر رضوی، چندین خیابان دیگر نیز طرح‌ریزی و اجرا می‌شوند. خیابان‌هایی مثل شاهرضا، پهلوی، تهران و طبرسی. بناست این شبکه معابر جدید مشکلات ارتباطی مشهد را مرتفع کنند. در این مطلب به یکی از خیابان‌های قدیمی مشهد می‌پردازیم که احداثش هم‌زمان با ساختمان خیابان فلکه شروع می‌شود و امروز به نام خیابان امام خمینی (ره) شهره است.

شروع ساخت با تخریب منزل امین اف

به طور دقیق مشخص نیست که طرح خیابان پهلوی در چه تاریخی ریخته شده، اما کار ساخت آن از سال ۱۳۰۷خورشیدی آغاز می‌شود؛ تقریبا هم زمان با شروع ساخت دیگر خیابان‌های مشهد. متولیان شهر تصمیم به ساخت خیابانی می‌گیرند که از میدان پهلوی که همان میدان شهدای کنونی است، به سمت ارگ حکومتی برود که مکان بانک ملی مرکزی کنونی است. روزنامه آزادی که از شهریور ۱۳۰۴ تا بهمن ۱۳۵۳ منتشر شده در بین روزنامه‌های مشهدی، بیشترین اخبار شهر مشهد را دارد.

در همین روزنامه و به تاریخ یکم اردیبهشت ۱۳۰۸ از «تعطیلی کار خیابان» پهلوی خبر داده شده است. «به قرار معلوم، چون هنوز بودجه اداره بلدیه (شهرداری) مشهد ابلاغ نشده است اداره مالیه از دادن بودجه ساختمان خیابان پهلوی خودداری کرده و دو سه روز است که ساختن خیابان تعطیل شده است! درصورتی که اعتبار ساختن خیابان پهلوی پارسال تصویب و ابلاغ شده و مربوط به بودجه امسال نیست خودداری اداره مالیه گویا بی مورد است.»

۱۶ روز بعد، اما به نقل از همین روزنامه ذکر شده که «از روز سه شنبه اداره بلدیه شروع به ساختن خیابان پهلوی نموده و منزل امین اف جدید را که مقابل قونسولگری بود خراب کردند. همچنین به حاج محمدابراهیم ذغالی، صاحب لقانطه* شرق اخطار شده که معمار خود را تعیین نماید تا به اتفاق رئیس ساختمان بلدیه عمارت لقانطه که قسمت عمده آن جزو خیابان می‌شود، تقویم گردد.» ساختمان خیابان که از مرکز نیز برایش «امر اکید شده است که سنگ ریزی» هم بشود با تخریب این دو بنا و منزل نصیر بک آف آن هم از میانه (ابتدای خیابان جنت) شروع می‌شود و به سمت ابتدا و انتها پیش می‌رود.

سد بزرگان بر در مسیر خیابان

به روایت روزنامه آزادی خرابی خیابان پهلوی تا ۱۶ خرداد ۱۳۰۸ به اول کوچه نجدالسلطنه می‌رسد. آن طور که از اخبار برمی آید در این دوره فقط ساختمان همین خیابان در مشهد جریان دارد و کار دیگر خیابان‌ها یا تعطیل است یا به کندی پیش می‌رود. آزادی در ۵ تیر ۱۳۰۸ از «بودجه بلدیه» نوشته و می‌گوید؛ «تاکنون بودجه ۱۳۰۸ بلدیه مشهد تصویب نشده و فقط بلدیه با اعتبار خیابان پهلوی مشغول ساختن آن خیابان است.» علاوه بر نبود بودجه کافی، ساختمان خیابان پهلوی در سال ۱۳۰۸ مشکل دیگری هم دارد و آن هم مخالفت برخی افراد بانفوذ شهر است که املاکشان در مسیر آن قرار می‌گیرد.

آزادی ۲۳ تیر می‌نویسد؛ «از طرف بعضی اشخاص ذی نفوذ با خرابی یکی از نقاطی که در طول خیابان پهلوی واقع شده مخالفت می‌شود. ما این قسمت را نمی‌توانیم باور کنیم که کسی داد اصلاحات می‌زند با اصلاحات مخالفت کند.» از جمله این خرابی ها، تخریب عمارت حاج حسین ملک است در ۲۲ تیر ۱۳۰۸. آزادی ۳ روز بعد با تیتر «خرابی» می‌نویسد «از طرف اداره بلدیه عمارت آقای حاج ملک را که سابقا اداره روس ترانزیت بوده و در کنار خیابان پهلوی می‌باشد، دو سه روز است که مشغول خراب کردن شده اند.»

چنین مخالفت‌هایی آن هم در آن دوره، البته کار را متوقف نمی‌کند، اما بی تأثیر هم نیست، زیرا که کمتر از دو ماه بعد منجر به تشکیل یک کمیسیون با امر دولت می‌شود تا با حضور «امارت لشکر شرق، کفالت محترم ایالت، آقای رئیس نظمیه و آقای رئیس مالیه» در امور خرابی‌ها نظارت کنند. بناست که «هر چه کمیسیون تصمیم بگیرد به بلدیه ابلاغ و به موقع اجرا نهاده شود.»

فروشندگان و بدحسابی اداره مالیه

هم زمان با خرابی‌های میانه خیابان، کار از سمت ابتدای خیابان هم شروع می‌شود. دستور ایالت جلیله این است که کار با بیشترین سرعت ممکن پیش برود برای همین تقویم (فهرست) منازل مجاور میدان (شهدا) نیز شروع می‌شود. آزادی در شماره ۱۰ مهر ۱۳۰۸ می‌نویسد «نظر به اینکه لازم بود زودتر منازلی که در معرض خیابان پهلوی واقع می‌شوند قیمت شده و وجه آن پرداخته و خراب شود، چند روز است رئیس ساختمان بلدیه از طرف بالا خیابان مشغول تقویم منازل شده است.» این گونه است که همین روزنامه در ۲۰ آذر ۱۳۰۸ با تیتر «باز شدن خیابان» می‌نویسد «خیابان پهلوی از ارگ به زیر بازارچه سراب باز شده و از آنجا تا بالاخیابان هم قریبا باز خواهد گردید.»

در این ایام، سردی هوا هم عملیات خرابی منازلی را که در معبر خیابان پهلوی واقع هستند، متوقف نمی‌کند،  اما چالش‌هایی وجود دارد که پرداخت نشدن به موقع حقوق صاحبان منازل تخریب شده، از آن جمله است. جریده آزادی، ۱۰ بهمن ۱۳۰۸ به تیتر «رفتار مالیه و شکایت مردم» می‌نویسد «مردم دچار زحمت شده و اداره مالیه در پرداخت حوالجات بلدیه کاملا تعلیل و اشکال تراشی می‌نماید. معلوم نیست به چه نظر اداره مالیه دارندگان حوالجات را یک ماه دو ماه به وعده امروزوفردا سرگردانیده، طلب آن‌ها را نمی‌پردازد؟»

جایزه برای رونق گرفتن بخش میانی

هم زمان با خرید و تخریب منازل ابتدای خیابان، کار «تسطیح و سنگ ریزی، شن ریزی و پرفیل سازی» در میانه خیابان با سرعت بیشتری پیش می‌رود. آنچه ساخته شده بسیار متفاوت است با معابر پیشین مشهد. در این بخش خیابان‌های تازه‌ای هم تعریف شده تا به خیابان پهلوی متصل شوند، مثل خیابان «جم» که بنا بر گزارش روزنامه بهار در ۲۷ فروردین ۱۳۰۹ «مأمورین پروفیل با تسطیح خیابان جم با سرعت تمام مشغول می‌باشند.»

در برخی نقاط، اما کار به نتیجه نیز رسیده است. از جمله در بخش اتصال انتهای خیابان شاه رضا (خسروی فعلی) در دهه اول شهریور ۱۳۰۹ که ایاب وذهاب در آن نیز صورت می‌گیرد. در این بخش که بین مردم به «خیابان اتصال» شهره است، حتی چند دکان هم بازگشایی می‌شود.

اداره بلدیه در ادامه، برای اینکه به رونق گرفتن و زیبایی این قسمت سرعت ببخشد یک جایزه «سیصد تومانی» تعیین می‌کند. آزادی در شماره ۱۲ آبان ۱۳۰۹ نوشته است «اداره بلدیه برای هر کس که یک ساختمان قشنگی در خیابان پهلوی بنماید، ابتدا پانصد تومان جایزه تخصیص داده بود و اخیرا سیصد تومان تعیین کرده است.» تا قبل از این جایزه البته ساختمان‌های زیبایی در مجاورت خیابان پا گرفته اند، مثل ساختمان گراند هتل (پارس) و مغازه‌های نوساز «نصیر بیکف ها» در مجاورت آن.

دوهفته بعد پهلوی اول در سفری به مشهد از روند پیشرفت خیابان بازدید می‌کند و بر راه اندازی سریع‌تر آن تأکید می‌کند. علاوه بر این تأکیدات، خود خیابان تازه تأسیس هم آن قدر جذابیت دارد که به جز مشاغلی، چون ساعت سازی و مطب پزشکان که پیش‌تر نیز در حوالی آن رونق داشته اند، مشاغل دیگری را هم به سمت خود بکشانند. ضمن اینکه در خرداد همین سال نیز بنا شده که خیابان تا شهر نو پیاده (اراضی پادگان لشکر خراسان) امتداد یابد، برای همین بسیاری از مشاغل به سمت آن کشیده می‌شوند.

تکمیل خیابان به لطف هزاره فردوسی

از مرداد ۱۳۰۹ نایب محمد آقاخان مینا به دستور آقای جم، والی خراسان، مأمور تنظیم امور خرابی و ساختمان‌های شهری می‌شود و صاحبان املاک تخریب شده موظف هستند «پس از خرابی ملک خود به فوریت درصدد ساختمان بنای خود برآیند و در ظرف مدت قلیلی آن را خاتمه دهند» بااین حال اتمام نهایی خیابان زمان زیادی می‌برد. اگرچه بخش‌های زیادی از خیابان مورداستفاده عموم مردم قرار می‌گیرد و حتی حوالی آن، مثل میدان ارگ به واسطه گل کاری به گردشگاه عمومی بدل شده، اما تکمیل دیگر بخش‌های آن تا زمان کنگره هزاره فردوسی در ۲۰ مهر ۱۳۱۳ زمان می‌برد.

مثلا سنگ فرش آن به گزارش روزنامه بهار تازه که در اردیبهشت ۱۳۱۲ از طرف اداره بلدیه شروع می‌شود. در ادامه می‌بینیم که به روایت مطبوعات: «امتداد قسمت جنوبی خیابان پهلوی از ابتدای پل دروازه ارگ تا میدان فوج شاهپور به طول ۴۵۰ متر با سرعت کاملی شروع شده، نصب بیرق شاخص نقشه برداری، تقویم منازلی که در جنب خیابان بوده خاتمه یافته عمل خرابی آن قسمت هم تمام و اینک مشغول خاک ریزی و تسطیح خیابان می‌باشند.» شروع خیابان سازی بلدیه در خیابان خسروی از دو طرف، از محل تلاقی با خیابان پهلوی و محل تلاقی با خیابان شاهرضا نیز اتفاقی است که در فروردین ۱۳۱۳ می‌‍‍‌افتد.

همچنین اگرچه چند دهنه پل کوچک در مسیر ساخت خیابان پهلوی در سال ۱۳۰۹ اجرا می‌شود،  اما عملیات پل اصلی که خارج دروازه ارگ بر روی کل قره خان (نزدیک میدان ۱۰ دی فعلی) احداث می‌شود، در مرداد ۱۳۱۳ شروع می‌شود. یا امتداد آن -که با نام «ساختمان جدید خیابان پهلوی» شهرت می‌یابد- در شهریور همین سال شروع می‌شود. روزنامه بهار در شماره ۸ شهریور ۱۳۱۳ می‌نویسد «به قراری که اطلاع یافته ایم اداره بلدیه در نظر گرفته است که در آتیه خیابان پهلوی را از سمت شمال به طرف خواجه ربیع امتداد بدهد.»

در نهایت برگزاری هزاره فردوسی در مشهد و افتتاح آرامگاه جدید فردوسی سبب می‌شود که بخش‌های باقی مانده خیابان پهلوی که به واسطه گذرش از دروازه و زمین‌های ارگ حکومتی مشهد، به نام «ارگ» نیز مشهور شده (نهر‌های طرفین آن) به سرعت تکمیل شود و در نهایت به عرض ۳۰ ذرع و طول ۱۸۵۸ ذرع، از خیابان نادری تا میدان مشق واقع در شهر نو مورداستفاده قرار بگیرد.

*دهخدا: در مملکت عثمانی به معنای رستوران است. البته عثمانی‌ها قاف نویسند و کاف تلفظ کنند (لکانته) و در ایران به غلط آن را با قاف نوشته و هم قاف تلفظ کنند.

معابر قدیمی منتهی به خیابان امام خمینی (ره)

ضلع شرقی

کوچه افشار: به خیابان نادری منتهی می‌شود.

 کوچه باغ عنبر: به خیابان نادری و کوچه سراب منتهی می‌شود.

کوچه سراب: به خیابان شاهرضا منتهی می‌شود.

کوچه حمام کهنه: به کوچه مسجد خردو منتهی می‌شود.

کوچه گودال میرزا حسین: به کوچه مسجد خردو منتهی می‌شود.
 خیابان خسروی: به خیابان شاهرضا منتهی می‌شود.

کوچه حمام نمره (بعد از میدان ارگ): به کوچه سالن اعتبارالسلطنه و میدان ارگ منتهی می‌شود.

کوچه پی باره شهر، حاجب یا شیر حاجی: کوچه‌ای که از کنار باروی شهر به دور شهر می‌رفته است.
خیابان فردوسی شرقی، طرف شرقی خیابان پهلوی است و به میدان فوتبال سابق و خیابان تهران منتهی می‌شود.

ضلع غربی

کوچه مشاق یا حوض سنگی: به کوچه قراولخانه و کوچه ... (منتهی می‌شود).

کوچه شجاع التولیه: به کوچه مشاق و خیابان طوسی منتهی می‌شود..

خیابان طوسی: به گوارگاه سراب و خارج دروازه سراب منتهی می‌شود.

کوچه تکیه گوارگاه.

کوچه کارگذاری: به کوچه نجد السلطنه و کوچه حیطه گودالی و کوچه خیرات منتهی می‌شود.

کوچه نجدالسلطنه یا عدلیه: به کوچه مریض خانه منتصریه و دروازه جنت منتهی می‌شود.

کوچه باغ ملی.

خیابان جم به خیابان جهانبانی منتهی می‌شود.

خیابان فردوسی (غربی): در جانب غربی خیابان پهلوی که به بیمارستان شاهرضا منتهی می‌شود.

خیابان فوج بهرامی (جنوب غربی خیابان پهلوی): به شهر نو و میدان مشق منتهی می‌شود.

نخستین خیابان اداری مشهد

خیابان پهلوی یا ارگ نخستین خیابان مدرن شهر مشهد است. خیابان ارگ برای نسل جدید یا همان نسل اداری‌ها ساخته می‌شود. محمدولی‌خان اسدی نایب‌التولیه آستان قدس که به‌نوعی کارگزار پهلوی اول در مشهد نیز هست، به حرم مطهر رضوی و اعتقادات مردم مشهد روزگار خود ملاحظاتی دارد و برای نمونه هنگام ساخت خیابان تهران و طبرسی اجازه نمی‌دهد در جوار آن‌ها سینما یا کافه‌ای ساخته شود.

او و متولیان شهری وقت مشهد ساخت چنین مواردی را برای خیابان پهلوی در نظر می‌گیرند که به‌صورت مستقیم به حرم متصل نیست. صبح‌ها مردم برای کار‌های اداری به ارگ می‌آیند و عصر‌ها برای تفریح.
همچنین خیابان قدیمی ارگ که از سه‌راه ارگ (چهارطبقه‌فعلی) شروع می‌شده و تا میدان ده دی ادامه داشته، یکی از خیابان‌های منحصربه‌فرد ایران است.

بیشتر املاک و مغازه‌های این محدوده به افراد بانفوذ و طبقات بالادست اجتماعی مشهد گذشته تعلق داشته است. ازاین‌رو در جریان شکل‌گیری خیابان ارگ، اماکن مهمی، چون بانک ملی، اداره دارایی، هلال‌احمر، شهرداری، هتل پارس، اتاق تجارت، ستاد ارتش، پست و تلگراف، ثبت، ساختمان چهارطبقه، باغ ملی و میدان ارگ یا در جوار آن واقع شده یا به‌واسطه احداثش شکل می‌گیرند تا امروز بیشترین تعداد آثار ثبت ملی کشور به نسبت مساحت در همین محدوده کوچک جای گرفته باشد.