امید حسینی‌نژاد | شهرآرانیوز؛ ماجرای تأسیس دانشگاه در ایران به دوران پهلوی اول باز می‌گردد. در سال ۱۳۰۷ خورشیدی پروفسور حسابی پیشنهاد تأسیس دانشگاه را به وزیر معارف وقت، اعتمادالدوله قراگوزلو می‌دهد، اما گام‌های نخست تأسیس این دانشگاه را علی‌اصغر حکمت وزیر معارف وقت در سال ۱۳۱۳ خورشیدی برمی‌دارد. در همین سال همچنین دانشگاه تهران با چند دانشکده پا می‌گیرد که دانشکده معقول و منقول یکی از آن هاست. با این همه، این دانشکده در سال ۱۳۱۸ خورشیدی تعطیل می‌شود، ولی پس از سه سال دوباره در سال ۱۳۲۱ خورشیدی حیات می‌گیرد. این در حالی است که در آن زمان هیچ‌کدام از شهر‌های کشور دانشکده‌ای برای دروس معقول و منقول نداشتند. گزارش پیش‌رو نگاهی به تاریخ تأسیس این دانشکده در ارض اقدس است.
با جدی شدن روند تأسیس دانشگاه و ادامه دار شدن آن در کشور، در سال ۱۳۲۸ خورشیدی دانشکده پزشکی مشهد تأسیس و این اقدام سبب می‌شود تا عرصه برای تأسیس دیگر دانشکده‌ها نیز در این شهر باز شود، ولی تحقق این رؤیا به دلایلی میسر نشده و سال‌ها می‌گذرد تا اینکه در نهایت به همت دکتر علی اکبر فیاض دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد در سال ۱۳۳۷ خورشیدی تأسیس می‌شود. البته ناگفته نماند در این دوران مشهد به عنوان یکی از شهر‌های مذهبی ایران، دارای یکی از قدیمی‌ترین حوزه‌های علمیه و سرآمد محافل علمی در این کشور بوده، ولی جای خالی دانشکده معقول و منقول در این شهر با داشتن استعداد‌های فراوان علمی خالی بوده است تا اینکه نخستین زمزمه‌های تأسیس این دانشکده در سال ۱۳۳۴ شنیده می‌شود. زمزمه‌هایی که لحن خوش آن در مطبوعات آن دوران نیز ثبت می‌شود.
روزنامه خراسان در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۳۴ در گزارشی پیگیر مقدمات تأسیس دانشکده معقول و منقول مشهد می‌شود و در گزارشی که در گفت وگوی با استاندار وقت خراسان به نگارش درآمده، از زبان او، نوید تأسیس این دانشکده را می‌دهد. در بخشی از گزارش آمده است: «موضوع تأسیس دانشکده معقول و منقول در مشهد واقعا ضرورت کاملی دارد، زیرا قبلا در مشهد این دانشکده موجود بود و به فعالیت‌های مفید خود ادامه می‌داد، لکن بعدا در اثر بعضی سهل انگاری‌ها تعطیل شد و ما اینک از اولیای دولت و همچنین نمایندگان محترم خراسان انتظار داریم همان طور که درباره تأسیس دانشکده ادبیات بذل مساعی نموده اند، اکنون که اول سال تحصیلی است، درباره تأسیس این دانشکده هم اقدام عاجلی معمول دارند.»
همان طور که اشاره شد این گزارش در سال ۱۳۳۴ در روزنامه خراسان نوشته شده است و در این بخش از گزارش به وجود دانشکده معقول و منقول پیش از این تاریخ اشاره کرده است. اما اسنادی دال بر وجود چنین دانشکده‌ای در این هنگام در دست نیست.
سه سال پس از این خبر، یعنی در ۱۳۳۷ خورشیدی (دو سال بعد از تأسیس دانشکده ادبیات به همت دکتر فیاض) دانشکده معقول و منقول نیز رسما افتتاح و ریاست این دانشکده نیز برعهده دکتر فیاض گذاشته می‌شود. زیرا او تجارب بالایی در تأسیس دانشکده ادبیات داشت و توانسته بود با حضور در این جایگاه سبب تحول این دانشکده در آن زمان شود. خبر این افتتاحیه نیز در روزنامه خراسان آمده است. این جریده نشانی دانشگاه را در محل قدیمی دانشکده ادبیات در خیابان جنت نوشته و چنین منتشر کرده است: «بعدازظهر دیروز دانشکده معقول و منقول مشهد رسما افتتاح شد.
بنا به دعوتی که از طرف آقای دکتر سامی راد رئیس دانشگاه مشهد به عمل آمده بود، جمعی از آقایان روحانیون و دانشگاهیان در این مراسم شرکت کرده بودند و با چای و شیرینی پذیرایی به عمل آمد. دانشکده معقول و منقول در محل سابق دانشکده ادبیات دایر و ریاست آن با آقای دکتر علی اکبر فیاض، رئیس دانشکده ادبیات می‌باشد. در مراسمی که بعدازظهر دیروز برپا بود، آقای جورابچی معلم دانشکده مزبور، شروع به تدریس نمود. آقای دکتر مجتهدی که از خراسانی‌های فاضل و فعال می‌باشند با عهده دار بودن کفالت این دانشکده امور مربوطه را انجام می‌دهند. طبق اطلاع، عده‌ای از فارغ التحصیلان دانشکده ادبیات مشهد در این دانشکده ثبت نام کرده اند. برای کمک به امر تدریس معلمین آقای روحانی رئیس ثبت یک دستگاه پلی کپی و ماشین تحریر را در اختیار این دانشکده گذارده اند.»
بدیع‌الزمان فروزانفر، محمدتقی شریعتی، آیت‌ا... واعظ زاده و امام موسی صدر درآن دیده می‌شوند.
حلقه نخستین استادان این دانشکده از حوزه علمیه مشهد انتخاب می‌شوند که نام بزرگانی، چون مرحوم استاد محمدتقی شریعتی، کاظم مدیر شانه چی و مرحوم جورابچی در میانشان آشناست. همچنین در همان سال‌های نخست تأسیس، استقبال خوبی از این دانشکده از طرف دانشجویان علاقه‌مند به تحصیل در رشته‌های علوم اسلامی انجام می‌شود آنچنان که رفته رفته به تعداد دانشجویان و استادان این دانشکده افزوده می‌شود و پای استادان دیگری را نیز به میان می‌کشد. برای نمونه مرحوم آیت ا... واعظ زاده خراسانی، یکی از استادان این دانشکده که سال‌ها در شهر قم تحصیل می‌کرده، پس از عزیمت به مشهد به پیشنهاد برخی از استادان به عنوان استاد پاره وقت پذیرفته می‌شود. حضور فرهیختگان حوزوی در دانشکده سبب می‌شود تا کم کم نام دانشکده معقول و منقول پرآوازه شود. با این حال، تابلوی نام این دانشکده در سال ۱۳۴۷ خورشیدی به «الهیات و معارف اسلامی» تغییر می‌یابد.
در ادامه کار، با وجود حضور اندیشمندان حوزوی و غیرحوزوی به عنوان استادان این دانشکده به یک مجله علمی و تحقیقاتی برای درج مقالات علمی آن‌ها نیاز بوده است. برای همین نیز مرحوم دکتر محمود رامیار که خود یکی از فرهیختگان شناخته شده علمی کشور بوده است با حمایت رئیس وقت دانشگاه، دکتر محسن ضیایی، مجله دانشکده معقول و منقول را تأسیس می‌کند. دبیر این مجله مرحوم آیت ا... واعظ زاده خراسانی است و نخستین شماره در اسفند ۱۳۴۷ خورشیدی با مقالاتی ارزشمند از استادان این دانشکده به پاسداشت صدمین سال درگذشت فیلسوف بزرگ خراسانی، ملاهادی سبزواری منتشر می‌شود.
نخستین مجله دانشکده علوم معقول و منقول
سال ۱۳۴۸ خورشیدی برای دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد سالی پرخاطره است. نخستین کنگره جهانی دانشگاه مشهد در این سال و به میزبانی دانشکده الهیات برگزار می‌شود. مرحوم آیت ا... واعظ زاده خراسانی در اوایل همین سال پیشنهاد برگزاری «کنگره هزاره شیخ طوسی» در این دانشکده را به رئیس دانشکده وقت، دکتر محمود رامیار می‌دهد و دکتر رامیار نیز با اعلام این پیشنهاد به رئیس دانشگاه، رضایت مسئولان وقت را برای برگزاری این کنگره بزرگ می‌گیرد.
اسفند سال ۱۳۴۸ خورشیدی «کنگره هزاره شیخ طوسی» با حضور اندیشمندان برجسته از سراسر دنیا برگزار می‌شود، علال الفاسی اندیشمند مراکشی به عنوان رئیس کنگره حضور داشته و شخصیت‌های برجسته‌ای نظیر میرزا خلیل کمره ای، مجتبی مینوی، محمدمحیط طباطبایی، محمدتقی جعفری، شهید مطهری و... شرکت می‌کنند. مرحوم حسین خدیوجم با قلمی شیرین تمامی اتفاقات چند روز این کنگره را قلمی کرده است و نوشته او در شماره ۵۹ مجله نگین به تاریخ ۳۱ فروردین سال ۱۳۴۹ منتشر می‌شود.
در طول چند روز برگزاری کنگره در مشهد، سخنرانی‌های گوناگونی از سوی اندیشمندان حاضر در این مراسم ایراد شده و هرکدام از مدعوین این کنگره مقالات محققانه‌ای با موضوع بررسی اندیشه‌های شیخ طوسی می‌نویسند که بخشی از آن مقالات در کارگروه‌های مختلف کنگره خوانده می‌شود. دکتر محمدحسین ساکت که آن زمان از طرف دانشگاه تهران در این کنگره حضور پیدا کرده بوده، درباره ویژگی‌های مهم این کنگره می‌گوید: «در آن گنگره مهم و شکوهمند، که تاکنون نظیرش در ایران کمتر برگزار شده است، شخصیت‌های علمی و سیاسی مهمی شرکت داشتند.
از اروپا کسانی مانند پروفسور مونتگمری وات و چارلز آدامز از آمریکا و از مراکش علّال الفاسی و از سوریه صلاح الدین منجّد و دیگران حضور چشمگیری داشتند. مسئولان کنگره به دنبال فردی برای ترجمه سخنرانی آدامز بودند. من که جوان‌ترین عضو و منشی گروه بودم، ترجمه سخنرانی آدامز را که با عنوان «نقش شیخ طوسی در اصول فقه شیعه» بود بر عهده گرفتم و شبانه پس از ترجمه متن، در روز سخنرانی آن را پس از ایراد متن انگلیسی سخنران، خواندم. به سبب ترجمه ادبی و روان من از متن انگلیسی موضوع مقاله که در دفاع از اندیشه شیعه در اصول فقه، بود بسیار مورد توجه قرار گرفت.»
دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز این مسیر درخشان را ادامه داده و در طول این سال‌ها کنگره‌ها و برنامه‌های گوناگونی در آن برگزار شده است. تعداد مجلات علمی و پژوهشی این دانشکده نیز افزایش پیدا کرده است و هم اکنون دانشجویان زیادی در این دانشکده به تحصیل و پژوهش می‌پردازند. شاید بتوان گفت موفقیت‌های بزرگ این دانشکده مدیون استادانی است که در سال‌های نخست تأسیس آن زحمات فراوانی برای اعتلای آن کشیده اند.