هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ حرم مطهر رضوی که مشهد مانند رکاب انگشتری دور نگینش حلقه خورده، روزگاری دارالاماره یا باغ حمیدبن‌قحطبه‌طائی در دهکده سنابادبوده است؛ دژی نظامی که تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می‌رسد. این محل بر سر چندراهی سناباد، نیشابور، سرخس، توس و رادکان قرار داشته و از آن برای تأمین امنیت این مسیر استفاده می‌شده است.
سال ۲۰۳قمری پس از شهادت امام هشتم (ع) به‌خواست مأمون، ایشان را در این مکان دفن کردند و پس از این تاریخ است که مقدس شده و به‌عنوان مزار و حرم مطهر امام‌رضا (ع) شناخته می‌شود، اما بنای اولیه بارگاه امام‌رضا (ع) زمین تا آسمان با چیزی که امروز می‌بینیم متفاوت است. تصور اینکه روزی بارگاه حضرت‌رضا (ع) از یک چهاردیواری شروع شده است، کمی برای روزگار امروز و زائرانی که بین انبوه معماری بنا‌های بی‌شمار و زیبای آن حیران می‌مانند و به‌دنبال محلی برای زیارت هستند، دشوار است.
این سطر‌ها گذری است بر تاریخ معماری حرم مطهررضوی و فراز و فرود‌هایی که از گذشته تا سال ثبت‌ملی‌شدن پشت‌سر گذاشته است. البته در سال‌های پس از انقلاب اسلامی نیز تغییراتی گسترده در حرم امام‌رضا (ع) ایجاد شد و رسما حرم مطهر به‌شکلی گسترده شد که در تاریخ آن بی‌سابقه است، اما ملاک این یادداشت تا زمان ثبت‌ملی آن و آخرین روز‌هایی است که فلکه حضرت وجود داشت. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی یکی از فضا‌هایی که در پیوند با معماری سنتی حرم بود، صحن قدس است. همچنین، در آینده به معماری این دوره پرداخته خواهد شد.
روایت ساخت و ساز‌های حرم را باید از گنبد طلایش شروع کرد. گنبدی که مثل خورشید در آسمان ارادت مردم ایران می‌درخشد و چشم روشنی اهل دلان است. برابر اسناد برجای مانده، گنبد طلای آرامگاه را به شاه‌طهماسب اول صفوی نسبت می‌دهند، ولی مسلم است که شاه‌عباس اول آن را تعمیر کرده و نام او در کتیبه طلایی دور گنبد مذکور موجود است. همچنین سردر اصلی مقبره هم که به صحن کهنه باز می‌شود، گویا در عصر تیموریان سقف و ستون خورده، ولی به‌طور کلی بخش مهم آن که فعلا وجود دارد، یادگار شاه‌عباس اول صفوی است.
راویان تاریخ در کنار همه این‌ها نقل کرده‌اند که کاشی‌کاری آستانه بیش از چهل سال طول می‌کشد و عاقبت در زمان شاه‌عباس دوم تمام می‌شود که در کتیبه بزرگ و دور مدخل غربی آن، اسم علیرضای خوش‌نویس برده شده است.
دو مناره طلا نیز در اینجا وجود دارند که می‌گویند یکی را شاه‌سلیمان صفوی ساخته است و دیگری که ایوان طلای عظیم صحن کهنه است هم اسباب عرض ارادت شاه‌طهماسب بوده، ولی به‌نام نادرشاه معروف است و احتمال می‌رود که نادرشاه آن را به‌صورت فعلی بازسازی کرده باشد.
این خلاصه‌ای از تاریخ معماری حرم مطهر رضوی است که در فرهنگ معین در مدخل آستانه امام‌رضا (ع) آمده است؛ تاریخی که اول از همه نشان‌دهنده سعی پادشاهان هر دوره ایران برای حفظ جایگاه حرم‌مطهراست. دیگر اینکه این تاریخ معماری کهنه که از قرن‌های نخست دوره اسلامی تا دوره معاصر بنایی بر بنای حرم مطهر افزوده است، شاهدی است بر اینکه در ازای هر دیوار گلی فرسوده‌نهادی که در حرم فرومی‌ریزد، بیش از یک دیوار سیمانی سخت‌جان در آن سر برمی‌کشد.
خوب است بدانید، همه بنا‌های مجموعه حرم مطهر رضوی مدتی پس از سروسامان‌گرفتن ثبت‌شدن آثار ملی، در فهرست این سازمان قرار گرفته‌اند، اما حرم امام‌رضا (ع) خیلی پیش‌تر از این دوران، میراث معنوی ایرانیان به‌ویژه خراسانیان بوده است، بنابراین در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست میراث ملی قرار می‌گیرد، اما آنچه در آن زمان، یعنی زمانی که حرم فلکه حضرت بوده، ثبت ملی می‌شود، در گزارش ثبت مجموعه حرم، اما م‌رضا (ع) به این تاریخ، بنا‌های ثبتی حرم شامل این بنا‌ها بوده است: حرم مطهر که زیر گنبد عظیمی قرار دارد، صحن عتیق، صحن جدید، مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودر، موزه و کتابخانه، آرامگاه شیخ‌بهایی، دارالحفاظ، دارالسیاده، توحیدخانه، مسجد بالاسر، گنبد ا... وردیخان، گنبد حاتم‌خانی، دارالضیافه، دارالسلام، دارالسرور، مدرسه میرزاجعفر، مدرسه مستشار و سقاخانه زرین و هر بنایی در فلکه حضرت آن زمان قرار داشته است.
پس ازاین هم سیر بنا‌های افزوده‌شده به حرم نه‌تن‌ها متوقف نشده، بلکه در دوره انقلاب اسلامی فزونی نیز می‌گیرد؛ هرچند گاهی متفاوت با بافت این گنجینه معماری سنتی.
مرقد مطهر امام‌رضا (ع)، کهن‌ترین بخش این آستان مقدس، ساختمانی چهارگوشه بوده که دو پهلوی آن نزدیک به ۱۰ متر بلندا دارد. این ساختمان کم‌ارتفاع و بدون تزیینات بوده و چندبار به‌دستور فرمانروایان زمان ویران شده است، چون در نوشته‌ها، طرح نخست آن تا پیش از گسترش در زمان تیموریان، به‌گونه کوشکی شناسانده شده و در آن زمان بوده که پیرامون آن پر شده و در جنوب‌غربی آن مسجد گوهرشاد و در شمال‌شرقی آن صحن عتیق ساخته شده است. در همین فضای چهارگوش، ازاره‌هایی از کاشی‌کاری‌های خشتی به چشم می‌آید که با نقش‌ونگار‌های بدیع و طلاکاری در زمره کاشی‌های نفیس است. روی برخی از این کاشی‌ها تاریخ‌های ۶۱۲ و ۷۲۰ قمری به چشم می‌خورد، اما این به آن معنی نیست که پیش از این بنایی نبوده، بلکه به این معناست که پی توسعه بارگاه رضوی در دوره تیموری ریخته شده است.
حتی تصور مسجد گوهرشاد در کنار بارگاه بدون ساختمان‌های دیگر حرم هم کمی سخت است، اما بنا به آنچه گفته شد، در دوره تیموری اولین بنای عظیم مجموعه حرم ساخته شد که شکوه معماری همین اولین، به‌تن‌هایی می‌توانست معماری آن دوره حرم را کامل کند. در صحن و سرای مسجد گوهرشاد یا در شبستان آن که باشید، ناخودآگاه چشم راه می‌گیرد از کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر به گلدسته و ایوان می‌رسد و انسان بین ستون‌های پشت‌درپشت شبستان‌هایش گم می‌شود و از دیدن این‌همه زیبایی خسته نخواهد شد.
احداث این مسجد سال ۸۱۸ قمری به‌همت گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری، آغاز شد و سه سال بعد با مجموعه تزییناتش پایان یافت. معمار این بنا قوام‌الدین شیرازی، معمار معروف عهد تیموری، است و مسجد را چهارایوانی با میان‌سرایی در وسط ساخته است. البته بخش بزرگی از ساختمان مسجد، گنبدخانه و ایوان آن در چند دهه کنونی به‌کلی بازسازی شده و دوباره از بتن ساخته شده است.
همچنین یک‌بار در عصر صفویه، پس از حمله ازبکان، آسیبی جدی به مسجد وارد شد که شاه‌عباس به مرمت آن همت گماشت. در سال ۱۰۸۳قمری هم بر اثر زلزله خراسان، بخش‌هایی از بنای مسجد آسیب دید و اقدامات مرمتی در آن انجام شد. همچنین، خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی در عهد افشاریه و قاجاریه هم برطرف شد. ایوان بلند مقصوره یا همان ایوان قبله مسجد گوهرشاد نیز از شاهکار‌های معماری ایرانی‌اسلامی است که البته آن هم از مرمت بی‌نصیب نمانده است.
محراب این ایوان هم از نمونه‌های خوب هنر معماری در ایران است. خوب که در ایوان چشم بگردانیم، آخرین قسمت سمت راست ایوان، منبری است که آن‌هم از شاخص‌های هنر اسلامی است. منبر معروف به صاحب‌الزمان (عج) سال ۱۲۴۳ قمری در زمان فتحعلی‌شاه قاجار با چوب گلابی و گردو و بدون استفاده از میخ درست شده است. دارالحفاظ و دارالسیاده از رواق‌های محبوب حرم و صحن گوهرشاد هستند که به ضریح دسترسی دارند.
افزوده‌شدن بنا‌هایی به دو سوی بارگاه، تغییرات آن و بخشی از صحن عتیق به زمان امیرعلیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، در سال ۸۷۲ قمری مربوط است. یعنی تقریبا همان چیزی که در جنوب صحن دیده می‌شود، سپس ساختمان‌ها به هم پیوستند و مجموعه بارگاه دارای یک راستای شمال‌شرقی-جنوب‌غربی شد. این اضافات نیز در عهد تیموری، بر عهد تیموریان برای ساخت بنای باشکوه حرم صحه می‌گذارد؛ هرچند که در گذر زمان بسیار تغییر کردند و بنایی بر بنای دیگر در این نقطه به حرم افزوده شد.
پس از آن صحن عتیق با چهار ایوان بزرگ ساخته شد که سه‌تای دیگر آن در شمال، غرب و شرق به فرمان شاه‌عباس اول بوده است. در همین زمان صفویان، همچنین دو خیابان در شرق و غرب این صحن ساخته شد و افزون بر ایوان‌ها، گلدسته طلا هم بر ایوان شاه‌عباسی افزوده شد. نکته جالب درباره دو گلدسته طلای صحن عتیق این است که از داخل خیابان تهران یا همان امام‌رضا (ع)ی فعلی که تقریبا بیشترین حجم تشرف به حرم را دارد، دو گلدسته‌ای که هرکدام در یک سوی صحن قرار دارند، در دو طرف گنبد دیده می‌شوند و همان شکل سنتی هم‌نشینی دو گلدسته در اطراف گنبد را تداعی می‌کنند. در صورتی که در اصل این‌گونه نیست و تاریخ ساخت هرکدام متفاوت است و به‌اندازه عرض صحن عتیق نیز باهم فاصله دارند و فقط یکی در نزدیکی گنبد طلاست.
گلدسته‌هایی که بر ایوان عباسی و ایوان جنوبی قرار دارند از آثار دوره شاه‌طهماسب صفوی در سال ۹۲۰ قمری و نادرشاه افشار در سال ۱۱۴۵ قمری است. همچنین طلاکاری ایوان جنوبی نیز به‌دستور نادرشاه در همان سال انجام شد؛ ازاین‌رو به ایوان نادری شهره است. در همین اطراف ایوان جنوبی، گنبد حاتم‌خانی و گنبد ا... وردیخان در دوره شاه‌عباس اول بنا شدند. گنبد بارگاه امام‌رضا (ع) دو پوسته است و پوسته خارجی آن طلاکاری شده است. بر این گنبد کتیبه‌ای به‌خط علیرضا عباسی است که تاریخ آغاز و پایان تزیین گنبد (۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ قمری) و نام شاه‌عباس صفوی روی آن نوشته شده است. دارالضیافه نیز کتیبه‌ای دارد به‌نام شاه‌عباس که ۱۰۲۲ قمری را نشان می‌دهد.
صحن نو نیز در زمان فتحعلی‌شاه ساخته شد و در زمان ناصرالدین‌شاه، مهمانسرا یا زاویه‌ای برای مسافران به آن افزوده شد. همچنین در زمان محمدشاه قاجار با کاشی‌کاری تزیین شده است. در این صحن تاریخ ۱۲۶۲ و ۱۲۷۱ قمری دیده می‌شود. در این دوره رواق دارالضیافه حرم احداث شد و ایوان غربی صحن نو یا همان آزادی طلاکاری شد. همچنین، رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱قمری بنا شد و مدرسه علی‌نقی میرزا ساخته شد که بعدا به رواق دارالذکر تغییر یافت. در دوره قاجار تنوعی از تزیینات معماری از جمله گچ‌بری، کاشی‌کاری، آینه‌کاری، مقرنس‌کاری، معرق‌کاری، آجرکاری و انواع طاق‌ها را می‌بینیم. معماری این دوره نیز هم‌پای معماری سنتی حرم بود و در کنار تزیینات به‌روزتر، تقریبا از همان شیوه پیروی می‌کرد. شیوه‌ای که علاوه بر افزودن به جایگاه حرم، تناسبی بین مناسک زیارت و نمای معماری سنتی ایجاد می‌کند.
مدرسه پریزاد را پریزاد، ندیمه گوهرشاد، برای طلاب دینی وقف کرد. بنای این مدرسه در ۸۲۳قمری پایان یافت و تاکنون سه‌بار مرمت شده است. این مدرسه در گذشته خارج از محدوده حرم رضوی بوده، ولی با توسعه حرم، داخل آن قرار گرفته است. مدرسه پریزاد از شمال به مدرسه بالاسر، از شرق به دارالسیاده و از جنوب به مسجد گوهرشاد محدود است. پیش از این، مدرسه از سوی غرب به بازار قدیمی و از آنجا به صحن عتیق حرم رضوی راه داشت. سرای این مدرسه چهارایوانی و دورتادور آن حجره‌هایی در دو طبقه است و تا حدودی شکل دیگر شاهکار دوره تیموری، مدرسه غیاثیه خرگرد خواف را تداعی می‌کند، البته مرمت‌های بعدی به‌ویژه در صفوی، نشانه‌های دوره تیموری بنا را کم‌رنگ کرده است.
مدرسه دودر نیز به‌دست یکی از فرماندهان دوره تیموری به‌نام امیر یوسف خواجه بهادر، ملقب به غیاث‌الدین، در دوران سلطنت شاهرخ به سال ۸۴۳قمری احداث شده است. نام مدرسه از ابتدا این نبوده و به‌دلیل دو ورودی در شرق و غرب به این نام مشهور شده است. مدرسه دودر هم با وجود مرمت‌شدن، همچنان نشانه‌هایی از معماری دوره تیموری دارد.
مسجدبالاسر از کهن‌ترین بخش‌های حرم امام‌رضا (ع) است. این مسجد در غرب ضریح جای گرفته است و به رواق دارالسیاده وصل می‌شود. پیشینه مسجد بالاسر به دوره غزنوی برمی‌گردد و اکنون دارای سه صفه است که صفه شرقی آن به ضریح می‌رسد.
مدرسه میرزا جعفر سال ۱۰۵۹قمری در زمان شاه‌عباس دوم در عهد صفویه ساخته شد و به‌نام بانی بنا شناخته می‌شود. در بخش زیرین مَدرَس بزرگ جنوب مدرسه، در سردابی، مقبره شیخ حر عاملی، میرزا جعفر و فرزندش قرار دارد که در گذشته درِ ورودی آن از داخل مدرسه باز می‌شد، اما اکنون برای این مقبره‌ها درِ ورودی مخصوصی از داخل صحن انقلاب تعبیه شده است.
حضرت رضا (ع) پس از شهادت در باغ حُمیدبن قحطبه در بالاسر هارون‌الرشید به خاک سپرده شدند، بنابراین بقعه اولیه حضرت رضا (ع) ۱۰ سال قبل از درگذشتشان ساخته شده بود. این بقعه به صورت چهارطاقی‌های عهد ساسانی است.
به‌روایت بیهقی، امیر فائق‌الخاصه، از امرای سامانی، مشهدالرضا (ع) را آباد کرد و تزییناتی در حرم به‌وجود آورد.
اولین مناره حرم مطهر امام رضا (ع) را سوری‌بن معتز، والی خراسان، در دوره غزنویان ساخت. مسجد بالاسر که امروز تنها یک محراب از آن باقی مانده است، توسط ابوالحسن عراقی، از دبیران مسعود غزنوی ساخته شد.
اولین گنبد حرم را، شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، بر فراز قبه آن بنا کرد که هنوز پابرجاست. تغییر در روضه منوره و کاشی‌کاری سنجری نیز کار ایشان است.
سنگ آبی که امروز در هشتی موزه است و کاشی‌های سنجری در قسمت جلوی ضریح مطهر را از آثار محمد خوارزمشاه می‌داند.
چنگیز مغول با صدور فرمانی مبنی بر دارالامان خواندن حرم مطهر امام رضا (ع) مانع آسیب رساندن نیرو‌های مغولی به حرم مطهر رضوی شد. در آن دوران به دلیل تخریب بیشتر شهر‌های ایران و خراسان، مردم بسیاری از سراسر ایران و به‌ویژه خراسان به مشهد کوچ کردند.
در دوره تیموریان تحولات عظیمی در حرم رضوی رخ داد؛ پسران تیمور لنگ با فراخواندن هنرمندان و صنعتگران سرتاسر قلمروشان باعث خلق شاهکار‌های معماری شدند، ساخت مسجد گوهرشاد با حمایت گوهرشاد خاتون، همسرشاهرخ تیموری از آثار ارزنده این دوره است. رواق‌های دارالحفّاظ، دار السیاده، دارالسلام و مدرسه‌های پریزاد و دودر و همچنین اولین صحن و ایوان حرم همان صحن عتیق (انقلاب کنونی) از آثار این دوره است.
پادشاهان شیعه مذهب صفوی بسیار به امام رضا (ع) ارادت داشتند. طلاکاری گنبد و ساقه حرم، گسترش صحن عتیق، ساخت ایوان عباسی، کشیدن آب خیابان از وسط صحن، گنبد ا... وردی خان و همچنین ساخت چندین مدرسه از جمله خیرات خان و میرزا جعفر، نواب و عباس قلی‌خان، مدرسه شیخ بهایی که در حال حاضر مقبره ایشان است و حمام مهدی قلی بیگ از آثار آن دوره است.
از اقدامات نادرشاه افشار آوردن سنگ آبی از هرات بود که سقاخانه اسماعیل طلایی در صحن عتیق از آن ساخته شده، طلا کاری ایوان امیر علیشیر و ساخت گلدسته دوم در ضلع شمالی صحن عتیق و طلاکاری هر دو گلدسته نیز از اقدامات اوست.
با سرکار آمدن قاجار‌ها حرم بیش از پیش گسترش یافت. صحن نو (آزادی)، مدرسه علی نقی میرزا (که به رواق دارالذکر تبدیل شده)، رواق دارالسعاده از آن زمان باقی است.
فلکه حضرت در اوایل قرن حاضر خورشیدی توسط اسدی ساخته شد. شروع تخریب‌های بافت اطراف حرم از زمان پهلوی دوم و به زمام‌داری ولیان استاندار وقت انجام شد.
در این دوران مساحت حرم حضرت رضا (ع) از ۱۲ به ۷۰ هکتار افزایش یافت و دارای ۲۶ رواق (گذرگاه سر پوشیده)، ۹ صحن (فضای باز) و ۶ بست شد. صحن‌های‌غدیر، پیامبر‌اعظم (ص)، امام حسن مجتبی (ع)، کوثر و رواق امام خمینی (ره) در این دوره ساخته شد.