سمیرا شاهیان| شهرآرانیوز در ایستگاه اتوبوس ناگاه توجه همه به کودکی جلب شد که تلاش می‌کرد از روی موتوری که بالا رفته بود پایین بیاید. درحالی که مادرِ کودک چند متر دورتر از او درحالی که قدم می‌زد، مشغول صحبت با گوشی بود، همه خانم‌ها اضطراب داشتند که اتفاقی برای سلامتی بچه نیفتد.
مردم تلاش می‌کردند به‌جای آن مادرِ بی‌مسئولیت، کودک را از مخمصه‌ای که در آن گیر کرده بود نجات دهند و او را به سمت مادرش بفرستند. کمی گذشت و اتوبوس رسید و همین جمعیت سوار شدند. توی اتوبوس، کودک می‌خواست کفش‌هایش را از پایش دربیاورد که مادرش فریاد زد «نکن این کارتو؛ الان یکی می‌دزدتت و میبره می‌کشتت...».
همه هاج‌و‌واج به مادر و کودک و اتفاقاتی که می‌افتاد نگاه می‌کردند. مادر نه‌تن‌ها خود آموزشی از حضور در جامعه ندیده بود که با بی‌مسئولیتی کودکش را هم بدون هیچ آموزش درستی رها و تهدید می‌کرد. از آنجا که کم‌وبیش با چنین برخورد‌هایی در زندگی‌مان روبه‌رو می‌شویم لازم دیدیم به‌مناسبت شانزدهم مهر، «روز ملی کودک» درباره اینکه چگونه فرهنگ شهروندی را از کودکی به فرزندانمان بیاموزیم تا در بزرگ‌سالی شهروندان محترم و قانونمندی باشند با دکترسید محمدرضا ناظمی، روان‌شناس کودک و نوجوان و مدرس دانشگاه گفتگو داشته باشیم. شرح این گفتگو در ادامه می‌آید.
همان‌طور که می‌دانیم انسان موجودی اجتماعی است که زندگی‌اش در جامعه نیازمند قواعدی است که به آن «قانون» می‌گویند. قانون، تنظیم‌کننده روابط اجتماعی و فردی در جامعه است؛ بنابراین آموزش حقوق برای رشد و آگاهی فردی و اجتماعی جوامع بشری، ضرورتی انکارناپذیر است. همه افراد جامعه ازجمله کودکان باید قوانین و اصولی را که تضمین‌کننده آداب و اخلاق اجتماعی است، یاد بگیرند.
از طرف دیگر حقوق شهروندی که برای همه شهروندان تعریف شده برای کودکان هم باید از سن کم آموزش داده شود. این موضوع می‌تواند در روند بهبود زندگی آن‌ها و آینده کشور مؤثر باشد. کودکان، آینده یک کشور هستند و هر کشور و شهری قوانین و مقررات خاص خودش را دارد.
به طور معمول خانه و خانواده امن‌ترین، مطمئن‌ترین و سالم‌ترین مکان برای رشد و آموزش کودکان است. در نتیجه پدر و مادر‌ها موظف هستند برای جلوگیری از خطرات احتمالی از همان کودکی آموزش‌های اولیه درباره حقوق و فرهنگ شهروندی را به کودکان خود شروع کنند، چراکه آگاه نبودن افراد جامعه از حقوق فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از عوامل مهم عقب‌ماندگی جامعه و زمینه‌ساز مشکلات اجتماعی است. آموزش حقوق شهروندی می‌تواند زمینه مشارکت افراد جامعه را در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی فراهم آورد. برخی از مهارت‌های مهمی که در آموزش حقوق شهروندی به کودکان باید از سن کم تا نوجوانی بدانیم از این قرار است.
نیاز است که کودکان در برابر جامعه احساس تعلق کنند. درک درستی از مؤثر بودن در جامعه داشته باشند و بدانند که وجود آن‌ها در جامعه دارای اهمیت است. این موضوع در ابتدای دوره نوجوانی و پس از مشخص شدن برخی از مسئولیت‌های مهم در جامعه که نوجوان می‌تواند در آن نقش پررنگ و مهمی داشته باشد حائز اهمیت است.
کودکان در مرحله نخست از همان سنین پایین باید توانایی شناخت خطر را پیدا کنند و به خطر‌های احتمالی مانند سوءاستفاده از آن‌ها آگاهی کامل داشته باشند.
کودکان با داشتن این مهارت می‌توانند دیگران را نیز در نظر بگیرند. همدلی مهارتی است که کودکان با آن می‌توانند به حقوق شهروندی دیگران احترام بگذارند و یاد بگیرند نظر دیگران نیز مهم است. از زمان رفتن به مهدکودک و پس از آن مدرسه رفتن این موضوع باید آموزش داده شود، زیرا همدلی در همه ابعاد زندگی اجتماعی انسان‌هاست.
ارتباط مؤثر و مثبت با دیگران در زندگی اجتماعی مهم است و می‌تواند به کودکان کمک کند که از حقوق شهروندی خود به‌خوبی استفاده کنند.
کار گروهی سبب رشد اجتماعی کودکان می‌شود و با جهت‌دهی گروه همسالان در مدرسه یا در گروه‌های فوق‌برنامه می‌توان کودکان را با حقوق شهروندی آشنا کرد.
کودکانی که متعهد هستند و به وعده‌هایی که می‌دهند عمل می‌کنند، مسئولیتی را که به عهده‌شان گذاشته شده است انجام می‌دهند و از رشد اجتماعی خوبی برخوردار هستند. در آموزش حقوق شهروندی به زبان کودکان باید متعهد بودن و مسئولیت‌پذیری را با سپردن کار‌های کوچک به آن‌ها یادآوری کرد.
رعایت حقوق شهروندی را به کودکان بیاموزیم؛ آنچه را که انتظار دارند دیگران درباره آن‌ها رعایت کنند، آن‌ها هم باید برای دیگران در نظر داشته باشند.
مشارکت در خانواده، جامعه و زندگی اجتماعی می‌تواند بر پررنگ شدن نقش کودکان در جامه تأثیرگذار باشد. تعامل و کنار آمدن با دیگران، موضوعی است که انسان‌ها باید از کودکی یاد بگیرند.
آموزش حقوق شهروندی به کودکان نباید به‌صورت مستقیم باشد. این دسته از آموزش‌ها که تأثیر بسیار زیادی، به ویژه در سنین پایین روی ذهنیت کودکان دارند باید به صورت غیرمستقیم صورت بگیرد.
کودکان را باید از سنین کم با کتاب آشنا کرد حتی پیش از سن مدرسه، کتاب‌های مصور در اختیارشان گذاشت. بهتر است محتوای چنین کتاب‌هایی با زبانی کودکانه از سوی والدین و مربی‌های مهد کودک آموزش داده شود. همچنین در دوران ابتدایی نیز چکیده‌ای از قوانین مرتبط با این حقوق در کتاب‌های درسی گنجانده شود تا کودکان از ابتدای دوران زندگی خود آشنایی مختصری با قوانین داشته باشند و خود را با چنین آموزش‌هایی برای زندگی اجتماعی و حضور در جامعه آماده کنند.
رسانه‌ها، با توجه به رسالت اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به جامعه، دارای جایگاه ویژه‌ای در آموزش هستند. صدا‌و‌سیما با توجه به در اختیار داشتن شبکه‌های متعدد و حتی وجود شبکه‌های اختصاصی برای کودکان، می‌تواند نقش مهم‌تری در این عرصه ایفا و کودکان را به این موضوع تشویق کند.
با اینکه آموزش‌های کلامی نقش مهمی در تربیت کودکان و فراگیری حقوق شهروندی دارند، ولی رفتار و عمل والدین و مربیان، بهترین آموزش برای کودکان است. به همین دلیل فرهنگ حقوق شهروندی را بهتر است در مقام عمل به فرزندانمان آموزش دهیم.
باتوجه به اینکه سال‌های کودکی، سال‌های بازی و تمرین و مهارت‌آموزی و رقابت است با برگزاری جشنواره‌های فرهنگی، ورزشی کودکان می‌توانند این مهارت را تمرین کنند.
همان‌طور که می‌دانیم خانواده و مدرسه امن‌ترین و سالم‌ترین کانون‌ها برای رشد کودک محسوب می‌شوند، از این رو لازم است در چنین کانون‌هایی آموزش‌های اولیه برای هوشیاری کودکان در برابر حقوق شهروندی و خطر بی‌توجهی به آن آموزش داده شود. اگر شیوه‌ها و سبک‌های زندگی خود را بر اساس روش‌های تربیتی و اخلاقی در اسلام منطبق سازیم بسیاری از آموزه‌های مهم در جامعه فرهنگ‌سازی می‌شود و حتی حقوق شهروندی نیز مبتنی بر اخلاق اسلامی و شیوه‌های دینی در جامعه ترویج پیدا می‌کند؛ بنابراین باید در آموزه‌های خود به کودکان از همان ابتدای کودکی توجه خاصی داشته باشیم.
فعالیت‌هایی برای نهادینه‌کردن حقوق شهروندی در رفتار کودک پیشنهاد می‌شود که باید مورد توجه قرار گیرد. ازجمله:
در این خصوص انتظاراتی هم از آموزش‌وپرورش می‌رود که عبارت هستند از: