محمدرضادرویشی، یک موسیقی‌دان تمام‌عیار است. او نه‌تن‌ها در نواختن چندین ساز مانند ویلن، پیانو، ترومپت، ساکسوفون و... تبحر دارد که ده‌ها سال از عمر شصت‌وچهارساله‌اش را در راه تحقیق و پژوهش در حوزه موسیقی مقامی نواحی ایران سپری کرده است.
غلامرضا‌زوزنی _ درویشی ساخت موسیقی برای بیش از ده فیلم همچون «وقتی همه خوابیم» ساخته بهرام بیضایی و «بمانی» اثر داریوش مهرجویی را در کارنامه دارد. آهنگ‌سازی براساس فصول آوایی رمان معروف «کلیدر»، نوشته محمود دولت‌آبادی، از دیگر ابتکارات او درمیان آثارش است. درویشی با انبوه پژوهش و تالیف و فعالیت در دنیای موسیقی، توانسته است اسناد ارزنده‌ای را برای موسیقی مقامی ایران به‌جا
بگذارد.
این موسیقی‌دان برجسته مؤلف مجموعه «دایره‌المعارف ساز‌های ایران» است که به‌عنوان وسیع‌ترین تحقیق موسیقایی به‌زبان فارسی شناخته می‌شود. در ادامه این استاد موسیقی در گپ‌وگفت با شهرآرا از چالشی که موسیقی مقامی خراسان با آن روبه‌روست، سخن گفته است.
ترویج سنتی موسیقی
به باور این موسیقی‌پژوه، آنچه موجب ثبت و ماندگاری موسیقی می‌شود، اشاعه آن درمیان مردم است و خیلی نباید به ثبت مقام‌ها و ساز‌ها در سازمان‌ها و نهاد‌های جهانی اکتفا کرد: «با این ثبت‌ها اتفاقی رخ نخواهد داد. آنچه برای موسیقی مقامی مفید است، اشاعه مقام‌ها و جلوگیری از این گروه‌نوازی‌های بی‌ثمر است. اشاعه مقام و موسیقی مقامی، با گروه‌نوازی ممکن نیست. این گستردگی تنهاوتن‌ها با تک‌نوازی ممکن می‌شود.»
محمدرضا درویشی طرفدار آموزش و ترویج سنتی موسیقی است: «آنچه بیشتر از هر چیزی به موسیقی مقامی کمک می‌کند، ترویج آن به‌صورت اصیل است.»
گروه کجا، مقام کجا؟
درویشی با ابراز ناخشنودی از گسترش گروه‌نوازی موسیقی مقامی تاکید می‌کند در گروه‌نوازی نمی‌شود مقام نواخت و برای این مسئله هم دلایل تامل‌برانگیزی دارد: «آنچه در گروه‌نوازی نواخته می‌شود، آهنگ است. گروه نمی‌تواند مقام بنوازد؛ چون اساس مقام بر بداهه‌نوازی است و مطلقا در نوازندگی‌های دسته‌جمعی، بداهه‌نوازی وجود ندارد و این به ضرر موسیقی مقامی ماست.»
برهمین اساس این آهنگ‌ساز ملی، نت‌نویسی‌هایی را که برای مقام‌های موسیقی مقامی صورت گرفته است، بی حاصل می‌داند: «این‌ها بی‌حاصل است؛ چون ما اساسا در موسیقی مقامی چیزی به نام نت نداشته‌ایم. مگر صد‌ها و هزاران سال مردم نواحی، موسیقی را با نت به اینجا رساندند؟ خیر. همه‌چیز سینه‌به‌سینه منتقل شده است. این کتاب‌ها و این نت‌نویسی‌ها بی‌فایده است.»
راه نجات موسیقی مقامی
از منظر مولف کتاب «دایره‌المعارف ساز‌های ایران»، تنها راه نجات موسیقی مقامی از خطر انقراض، رجوع به استادان این هنر است: «باید از تتمه استادان قدیمی که اکنون زنده‌اند، بهره جست و همان مقام‌هایی را که به آن‌ها رسیده است، به جوان‌های علاقه‌مند به موسیقی مقامی آموخت. با این کتاب‌ها و جزوه‌ها و روش‌ها، هیچ کاری پیش نمی‌رود و مشکلی حل نمی‌شود.»
نت نابلد‌ها
انتقال سینه‌به‌سینه مقام‌های موسیقی نواحی خراسان، گاهی نگران‌کننده به نظر می‌رسد. درمیان بخشی از جامعه موسیقی، خطر تحریف مقام‌ها زبان‌به‌زبان می‌چرخد. آن‌ها فکر می‌کنند این نت‌نویسی‌ها و کتاب‌ها این‌گونه جلوی تحریف را می‌گیرد؛ درویشی در پاسخ به این مسئله می‌گوید: در اجرای مقام، هر استادی روشی منحصر به خود دارد. از دوران قدیم هم همین‌گونه بوده است؛ مثلا مگر مقام «نوایی» که حاج‌حسین یگانه آن را اجرا می‌کرده است، با مقام «نوایی» که مختار زنبیل‌باف می‌نواخت یا با مقام «نوایی» که نوازنده آن حمزه گل‌افروز بود، یکسان است؟ مگر مقام، کامپیوتر است که انتظار داشته باشیم همه‌چیز یکسان صورت بگیرد و همه مانند هم یک مقام را بنوازند؟
درویشی با استناد سال‌ها پژوهشش درزمینه موسیقی در این‌باره می‌گوید: هرکسی با برداشت و به شیوه خودش، مقام‌ها را اجرا می‌کند. الان هم به همان صورت است. پسر حاج‌قربان همان شیوه‌ای را اجرا می‌کند که از پدرش آموخته است. دیگرانی که از پدرانشان و استادانشان آموخته‌اند، نیز به همین ترتیب، برداشت و دریافت خود را از مقام اجرا می‌کنند. بعد از ۴۰ سال چرخیدن در نواحی مختلف ایران به این نتیجه رسیده‌ام که موسیقی مقامی، سینه‌به‌سینه به ما رسیده است.
مقام‌نواز‌ها
«با خواندن این کتاب‌های نت‌نویسی‌شده، هنرجو و علاقه‌مند به فراگیری موسیقی مقامی به اشتباه می‌افتد.». این جمله‌ای از حرف‌های استاد برجسته موسیقی ایرانی است که دلایل مخالفتش با نت‌نویسی برای مقام‌های موسیقی خراسان را آشکارتر می‌کند. او می‌گوید: با اینکه بزرگان موسیقی مقامی نت بلد نیستند، تمام مقام‌ها را درست اجرا می‌کنند: «همه آن‌ها از روی دست پدران و بزرگانی که مقام‌ها را می‌نواختند، موسیقی و مقام را فراگرفتند؛ برای همین درست اجرا می‌کنند. این کتاب‌ها هنرجو و هنرمند را به اشتباه می‌اندازد. جوانان اگر می‌خواهند مقام یاد بگیرند، باید پای آموزشش بنشینند. هنرجویان جوان مراقب باشند به بیراهه نروند. برای این کار هم باید پای درس استادان باقی‌مانده موسیقی مقامی بنشینند.»