فرنود فغفور مغربی - هر اندازه می‌خواهم قلمم به سمت کرونا نرود، نمی‌شود. انگار که این ویروس جاذبه‌ای منفی دارد که همه شئون زندگی را درگیر خود کرده است. هنر شهری یا «جشنواره استقبال از بهار» که نام پیشین این حرکت هنرمندانه بوده است نیز از گزند آن در امان نماند و برنامه‌ها نه آنچنان که هر سال بود و برای امسال پیش‌بینی شده به‌گونه‌ای درگیر با کووید ۱۹ برگزار شد. هنرمندان تلاش خود را کرده و مجموعه مدیریتی و کارشناسی خانه هنرمندان نیز انجام وظیفه کرده بودند، اما المان‌های بهار ۹۹ آنچنان که شایسته بود، دیده نشد و به همین دلیل در فضای مجازی هم بازخوردی کمتر گرفت.
شهرآرا محله ۳ به‌عنوان بازتاب‌دهنده رویداد‌های مهم منطقه غافل از این مهم نبود و ۲ صفحه اول سالش را اختصاص به المان‌ها و برنامه‌های نوروزی شهرداری مشهد داده است. به همین دلیل گفتگو‌هایی با صدرا مذهب یوسفی -معاون فرهنگی و هنری سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد و هنرمندانی که آثارشان در این محدوده شهری به نمایش گذاشته شده بود، انجام داده است. امسال مهدی زارعی با اثر «ضامن آهو»، الهه حصاری با اثر «بزاری»، راحله مجردی با اثر «چرخ گردان»، نگار حقانی با اثر «پرده‌خوانی شاهنامه» از جمله هنرمندانی بودند که در محدوده منطقه ۳ شهرداری مشهد، نوروز مشهد را رنگ و جلوه‌ای دیگر بخشیدند. البته بخشی از المان‌های نوروزی و سردیس‌های مفاخر که آماده نصب بود به دلیل شیوع ویروس کرونا نصب نشد و بعد از فروکش شیوع ویروس همراه دیگر رویداد‌های هنری پیش‌بینی شده برای نوروز در جشنواره پایان بهار یا جشنواره تابستانه اکران شد.
پرده‌خوانی شاهنامه برای مخاطبان خردسال
نگار حقانی دارای مدرک دانشگاهی فوق‌لیسانس در رشته گرافیک است. او به سابقه دیرینه همکاری‌اش با این جشنواره بزرگ نوروزی اشاره می‌کند و می‌گوید: از اولین سالی که شهرداری برنامه استقبال از بهار را آغاز کرد یعنی سال ۸۸ با مجموعه خانه هنرمندان شهرداری همکاری داشته‌ام. در این مدت هم برای پروژه استقبال از بهار که در سال‌های اخیر با نام هنر شهری پیگیری می‌شود و همچنین نیمه شعبان، المان‌هایی ساخته‌ام که همگی در شهر اکران شده‌اند.
او درباره اثری که برای بهار امسال ارائه کرده است، می‌گوید: امسال برای بهار مشهد، اثری که متعلق به سال پیش بود به نام «پرده‌خوانی شاهنامه» با تغییراتی دوباره جانمایی و اکران شد. ایده این اثر از من بود و اجرای هنری آن از سوی فرزاد اسماعیلی انجام شده است. درباره اثر پرده‌خوانی شاهنامه باید بگویم که این المان نگاهی کودکانه به سوژه نقالی و شاهنامه به‌عنوان سند دیرینه کشورمان دارد. من زنده کردن هنرهای قدیمی و آشنا کردن کودکان با شاهنامه و فرهنگ اساطیری ایران را ازجمله اهداف داشته‌ام.
به گفته این هنرمند اثر «پرده‌خوانی شاهنامه» می‌تواند ماندگاری طولانی در شهر داشته باشد و توضیح می‌دهد: از آنجایی‌که متریال مورد استفاده در ساخت این المان شهری از جنس ورق و پروفیل است، دارای ماندگاری طولانی‌مدت خواهد بود.
وی در پایان اظهار امیدواری کرد این اثر بتواند ارتباط خوبی با کودکان برقرار کند و تصویری زیبا از این موضوع در ضمیر ناخودآگاهشان به ودیعه بگذارد.
روایتی دیگر از ضامن آهو
مهدی زارعی، کارشناس رشته صنایع‌دستی، است. او از سال ۸۰ در بخش مبلمان شهری فعالیت داشته است. زارعی در ابتدا بیشتر در قسمت نقش برجسته فعالیت داشته است و به‌مرور به بخش مجسمه‌سازی برای شهر رو آورده است.
این هنرمند تهرانی در بخش تزئینات دیواری هم برای شهر فعالیت داشته است و می‌گوید: ۲ سال پیش اثری در بخش تزئینات دیواری با عنوان «بچرخ تا بچرخیم» داشتم که با استقبال شهروندان روبه‌رو شد.
وی که برای بهار ۹۹ مشهد اثری با مضمون داستان «ضامن آهو» ساخته است، توضیح می‌دهد: این بازنمایی برگرفته از داستان حقیقی ضامن آهو است که مطابق تحقیقات استاد مهدوی دامغانی به قرن چهارم برمی‌گردد و به زمان امام رضا (ع) ارتباطی ندارد. بنا به تحقیقات ایشان جریان از این‌قرار است که یکی از سپاه‌سالاران دوره سامانی به‌نام عبدالرزاق ابومنصور که اتفاقاً همان کسی است که سفارش تهیه شاهنامه منثور فارسی معروف به «شاهنامه ابومنصوری» را داده بود، روزی در حال شکار، آهویی را تعقیب می‌کند. آن آهو به مقبره امام رضا (ع) که در آن زمان احتمالاً متشکل از یک قبه (گنبد) بود، پناه می‌برد. وقتی ابومنصور برای صید آهو سعی می‌کند با اسبش به مرقد امام نزدیک شود، اسبش از جایش حرکت نمی‌کند. وقتی درباره مرقد امام پرس‌وجو می‌کند، متوجه می‌شود که اینجا مدفن امام رضا (ع) است و از آن به بعد ارادت خاصی به این مکان پیدا می‌کند.
زارعی درباره مشخصات ظاهری اثرش می‌گوید: در این کار رنگ طلایی سرو نمادی از گنبد امام هشتم است. سرو هم در فرهنگ کهن ایران نمادی از شهید و فردی است که مظلومانه کشته شده است. این اثر هم‌اکنون در محوطه راه‌آهن مشهد یعنی جایی که یکی از ورودی‌های عمده زائران در همه دوره سال است، جانمایی شده و به نظرم به خوبی جانمایی شده است.
وی با اشاره به سازه اثر «ضامن آهو» می‌گوید: از آنجایی‌که از جنس فایبرگلاس ساخته شده است درصورتی‌که تعمیر و نگهداری مناسبی شود سالیان درازی ماندگار خواهد بود.
وی مخاطب اثرش را همه مردم می‌داند و بیان می‌کند: این اثر با توجه به موضوع و سبک ارائه برای ارتباط با عموم مردم طراحی و ساخته شده و بازگوکننده روایتی واقعی است.
زارعی در بخش دیگری از این گفتگو به شیوع ویروس کرونا اشاره می‌کند و می‌گوید: قرارداد ساخت این اثر مربوط به قبل از فراگیری این بیماری بوده است. اگر می‌دانستم که این بیماری عمومیت پیدا می‌کند اثری با موضوع همبستگی ملی یا قدردانی از کادر پزشکی و بیمارستانی طراحی می‌کردم.
این هنرمند در پایان ضمن تشکر از مجموعه زیباسازی و خانه هنرمندان شهرداری مشهد می‌گوید: شهرداری مشهد پیشرو در حرکتی ملی بوده است و باعث شده فرصت ارائه المان‌های بزرگ شهری در ابتدای هرسال برای هنرمندان و مردم ایجاد شود. امیدوارم عموم مردم به ویژه افرادی که در این محدوده زندگی می‌کنند، هرروزه از این حوالی عبور کرده و اثرم را می‌بینند، احساس رضایت داشته باشند.
خاطرات دیروز در زندگی امروز
الهه حصاری دارای مدرک کارشناسی ارشد ارتباط تصویری است و از مجموعه هنرمندانی است که سابقه دیرینه همکاری با جشنواره بهاری شهر مشهد را داراست. شروع فعالیت در بخش هنر شهری به سال ۹۰ برمی‌گردد و هشت دوره با جشنواره استقبال از بهار همراه بوده است.
حصاری امسال در چند بخش مختلف جشنواره هنر شهری با شهر مشهد همراه بوده است و می‌گوید: امسال برای نوروز ۹۹ در بخش نقاشی دیواری، المان شهری و گل‌آرایی همراه جشنواره بودم. خوشبختانه با تفکیک برنامه، شاهد بخش‌های متنوعی هستیم.
این هنرمند درباره نقاشی دیواری که به مناسبت نوروز ۹۹ داشته است، می‌گوید: نقاشی دیواری به نام نقش فرش بر دیوار‌های خیابان حر عاملی و بهار مشهد نقش بسته است. تماشای چهارخانه‌های به‌هم‌پیوسته که ترنج‌ها و اسلیمی‌های ایرانی اسلامی از دل آن خلق شده باشد و رنگ‌های اصیل که بر گوشه گوشه‌های آن نقش بسته باشد بر دل و جان هر ایرانی می‌نشیند.
وی درباره المانی که در محدوده منطقه ۳ جانمایی شده و ازجمله آثار او برای بهار ۹۹ است، توضیح می‌دهد: در چهارراه راه‌آهن مشهد المانی را می‌بینیم که شامل سه دهنه مغازه قدیمی بزازی، عطاری و لحاف‌دوزی است با تزئینات و چیدمان ویترین‌های دوطرفه با توپ‌های پارچه‌ای قدیمی که کنار هم چیده شده‌اند.
این هنرمند که جنبه یادآور خاطرات گذشته (نوستالژیک) در اثرش پررنگ است، توضیح می‌دهد: در المان مغازه‌های قدیمی کیسه‌های پر از خاطرات که در گوشه مغازه عطاری جا خوش کرده‌اند و قفسه‌های چوبی که کوزه‌های کنار هم چیده شده لعاب دیده سبز را به نمایش گذاشته است، می‌بینیم که همگی اشاره به خاطرات گذشته و بازتاب‌دهنده آن‌هاست.
وی ادامه می‌دهد: چندقدمی آن‌طرف‌تر لحاف‌های مرواریددوزی شده دل‌انگیز که خاطراتش به خانه‌های قدیمی و مادربزرگ‌هایمان برمی‌گردد با چیدمان تشک‌ها و بالشت‌های مخمل گرد با رویه تترون سفید گلدوزی شده با گل‌ها و شکوفه‌های رنگارنگ که خود نماد رسیدن بهار است، می‌بینیم.
چند قدمی که به عقب برویم نمای کلی را با دیوار‌های آجری و چینش آن‌ها که نظم خاصی دارد می‌بینیم که خود نمونه‌ای از تاریخ و فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی است.
حصاری درباره کارکرد المان‌هایی با محوریت بازنمایی آثار پیشین توضیح می‌دهد: تماشای المان‌های این‌گونه و رئال و قدیمی برای مخاطبانی که خاطراتی در ذهن خود دارند می‌تواند تداعی روز‌های خوش قدیم باشد و حس و حال خوبی را داشته باشد و برای آن جوان‌ها و حتی کودکانی که چنین مغازه‌ها و بازار‌های قدیمی را از نزدیک مشاهده نکرده‌اند می‌تواند تجربه جالبی باشد.
وی در بخش گل‌آرایی جشنواره نیز فعال بوده است و بیان می‌کند: امسال نیز ۱۰ گلدان را در محدوده‌ای دیگر از شهر با طرح‌های ایرانی و رنگ‌های سنتی آبی لاجوردی و فیروزه‌ای اجرا کردم... امیدوارم در سال‌های آینده این گلدان‌ها در نقاطی که فضای سبز کمتری را شاهد هستند مانند منطقه ۳ هم جانمایی شود.
این هنرمند پرسابقه در بخش هنر شهری به برقراری ارتباط میان آثار و بازدیدکنندگان آن‌ها تأکید می‌کند و می‌گوید: المان‌ها به‌جز اینکه حس زیبایی بصری برای عموم ایجاد کرده است و به بیانی دیگر بهار را برای شهر به ارمغان می‌آورند باید حاوی پیام باشند. المان‌ها باید بتوانند به‌علاوه زیبایی از منظر فکری و اندیشه‌ای با مردم رابطه برقرار کنند. المان‌ها باید دارای نشانه‌هایی باشند و گویی با مردم صحبت کنند.
وی با اشاره به فراگیری بیماری کرونا و هم‌زمانی آن با بهار می‌گوید: شهر مشهد سال‌هاست که زبانزد خاص و عام در زمینه هنرهای شهری و پیشرو المان‌های شهری در ایران است بسیار مفتخریم که برای مشهد و مردمش این هنر را به نمایش بگذاریم. منتهی امسال با شیوع ویروس منحوس کرونا نگران حال مردم شهر هستیم و خواهشمندیم این آثار را از طریق شبکه‌های مجازی و صفحه خانه هنرمندان از طریق اینستاگرام مشاهده کنید و لذت تماشای آثار را در منزل در کنار خانواده داشته باشید.
بهار را به زندگی‌مان برگردانیم
راحله مجردی دارای مدرک کاردانی است و ۶ سال است که به‌صورت حرفه‌ای به هنر می‌پردازد. در کارنامه این هنرمند شهری سابقه ۲ سال همکاری با خانه هنرمندان شهرداری مشهد برای شرکت در پروژه‌های مناسبتی دیده می‌شود. او در توضیح اثری که برای بهار ۹۹ ساخته است، می‌گوید: می‌خواستم کاری که در معرض دید عموم قرار می‌دهم یادآور بهار و زیبایی‌های چشمگیر طبیعت در این فصل سبز سال باشد.
او با اشاره به اثر هنری‌اش می‌گوید: یکی از ابزار‌های به کار گرفته شده در اثرم لاستیک دوچرخه است. برای من دوچرخه معادل هوای پاک و سلامتی است. دوچرخه همواره معادل با حمل‌ونقلی پاک و روان است. من در اثرم خواسته‌ام با بهره بردن از این صفات یادآور فصلی سبز و سالم همراه با آرامش باشم.
مجردی با اشاره به رنگ‌های به کار گرفته در اثرش می‌گوید: تأکیدم بر استفاده از رنگ‌های شاد و باانرژی در اثرم بود که مناسب این بازه از سال است.
او به تکنیک نورپردازی در مکمل المانی که ساخته اشاره می‌کند و می‌گوید: برای اینکه شهروندان و زائران گرامی در ساعت‌هایی که نور کافی وجود ندارد بتوانند حداکثر بهره‌برداری تصویری را از این اثر داشته باشند از نورپردازی ویژه‌ای برای اثرم بهره برده‌ام.
او به جعبه‌های چوبی در اطراف المانش اشاره می‌کند و می‌گوید: جعبه‌های چوبی برای عابرانی است که تمایل دارند دقایقی در کنار این المان بنشینند و ارتباط معنایی بیشتری با این اثر برقرار کنند و از آن لذت ببرند.
وی از همکاری با خانه هنرمندان مشهد راضی است و می‌گوید: داوری و انتخاب بهترین‌ها برای بهار مشهد، برآورد هزینه‌ها و جانمایی اثر به نظرم با شیوه‌ای که حاصل تجربیات ۱۰ ساله خانه هنرمندان است انجام شده و من از مراحل اجرایی کار راضی هستم.
این هنرمند در آخر گفت‌وگویش می‌گوید: امیدوارم زودتر شر این ویروس و فراگیری آن از سر مردم در همه جای جهان کنده شود تا با خیال راحت بتوانند از زیبایی‌های زندگی و طبیعت بهره ببرند.
شهر را بانشاط می‌خواهیم
صدرا مذهب یوسفی، معاون فرهنگی و هنری سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد را می‌توان مرد اول المان‌های بهاری و جشنواره هنر شهری دانست.
او از تحقق برخی فعالیت‌های جشنواره خانه بهار ۹۹ که با رعایت اصول پیشگیری از شیوع کرونا و با هدف کاهش استرس و افزایش نشاط عمومی در شهر انجام می‌شود، خبر داد و افزود: در شرایط بغرنج کنونی، افزایش امید و نشاط عمومی اهمیت ویژه‌ای دارد و ضروری است حرکت‌هایی در راستای ایجاد نشاط و شور اجتماعی انجام شود. ازاین‌رو تلاش کردیم آن بخش از رویداد‌های خانه بهار ۹۹ را که هیچ منافاتی با اصول پیشگیری از شیوع بیماری ویروسی کرونا ندارد، مانند نقاشی دیواری و نصب المان‌ها را که از ماه‌ها قبل کار ساخت آن‌ها شروع شده است، به‌صورت محدود و حفاظت‌شده محقق سازیم.
عدالت هنری برای مناطق کم‌برخوردار یکی از انتقاد‌هایی که همواره عده‌ای به جشنواره استقبال از بهار (هنر شهری) وارد می‌دانند، رعایت نشدن عدالت توزیعی در نصب المان‌ها و اجرای آثار هنری در نقاط شهر است، اما به گفته یوسفی، در جانمایی آثار امسال سعی شده است این مشکل حل شود. او دراین‌باره توضیح می‌دهد: امسال هم شورای شهر و هم شهردار مشهد بر رعایت توازن در انجام کار‌ها و همچنین نصب المان‌ها در نقاط حاشیه‌ای و کم برخوردار تأکید کرده‌اند، ازاین‌رو ما نیز تلاش کردیم در چندین میدان مختلف شهر آرایه‌های دائم نصب شود تا عدالت توزیعی برقرار شود؛ البته همه می‌دانیم برخی نقاط شهر پرتردد هستند و شهروندان زیادی ازآنجا عبور می‌کنند، بنابراین نصب آثار در این مکان‌ها اهمیت دارد.
استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها
راه‌اندازی بخش دانشگاهی را می‌توان یکی از ویژگی‌های خاص سومین جشنواره هنرهای شهری دانست که امسال با محوریت تعامل با دانشگاهیان به جشنواره اضافه شده است. یوسفی درباره نحوه اضافه شدن این بخش به جشنواره خانه بهار توضیح می‌دهد: در خیابان بهار نقاشی دیواری‌های بخش دانشگاهی ما اجرا شده است. آذین‌بندی خیابان‌های منتهی به حرم که بخشی از آن در محدوده منطقه ۳ وجود دارد نیز گروه‌های دانشجویی انجام داده‌اند. همچنین در بخش گرافیک شهری، طراحی کارت‌پستال و آگهی‌نما‌های شهری، گروه‌های دانشگاهی پیشنهاد‌های خوبی داشته‌اند که بخشی از آن‌ها را در نوروز مشاهده کردید.
مردم چه می‌گویند
واضح است همه فعالیت‌های انجام شده در قالب جشنواره بهاری مشهد باید با محوریت ارتقای دید هنری و پیام‌هایی با موضوع‌های عمومی برای شهروندان و زائران باشد. همچنین انتقال حس زیبایی و زیستی سالم و بانشاط از دیگر اهداف این کلان پروژه شهری است که ابعادی به وسعت همه زائران و شهروندان داراست.
امسال با توجه به توصیه‌های انجام شده مبنی بر سفر نکردن به شهر‌ها از جمله مشهد، شمار بازدیدکنندگان در بخش زائران کمتر بوده و در بخش بازدیدکنندگان مشهدی هم ماجرا روایتی مشابه داشته است.
احتمالاً بیشتر افراد موفق نشده‌اند که بیشتر المان‌ها و دیوارنگاری‌ها را ببینند و حداکثر شاهد اقدامات انجام شده در محدوده محله‌ای بوده‌اند که در آن زیست می‌کنند.
بااین‌حال سعی کردیم ضمن رعایت نکات توصیه‌شده برای حفاظت در برابر ویروس کرونا گزارشی میدانی از اقدامات انجام شده در محدوده منطقه ۳ داشته باشیم. ایستگاه اول ما مقابل راه‌آهن بود. عباس کریمی از جمله رانندگان شهری در حالی که ماسک بر صورت دارد، می‌گوید: از روز‌های آغاز سال شاهد المانی نو در این محدوده بوده‌ام. معمولاً المان‌های زیباتر سهم مناطق برخوردار شهری می‌شود و ما مردم ساکن پایین‌شهر کمتر شاهد زیباسازی بوده‌ایم. البته نباید از حق گذشت و گفت شهرداری گاهی المان‌هایی برای این مناطق هم در نظر می‌گیرد و امسال هم «ضامن آهو» را به این منطقه آورده‌اند. روایتی که هم شأن و جایگاه معنوی امام هشتم را بیان می‌کند و هم درس طبیعت دوستی و دوستی با آفریده‌های خدا را برای ما تکرار می‌کند.
آزاده دوستدار که شاهد گفت‌وگوی ماست هم به سهم خود می‌گوید: چقدر خوب بود که به بهانه سال نو دیوار‌های راه‌آهن –لااقل بخشی از آن – که مشکل امنیتی و انتظامی درست نمی‌کرد، برمی‌چیدند و مردم می‌توانستند از فضای سبز محصورشده در پشت این دیوار‌ها استفاده کنند.
به سراغ یکی دیگر از المان‌های منطقه می‌رویم. «چرخ گردان» جایی برای نشستن دارد و چرخ‌هایی که جای گلبرگ‌ها را گرفته‌اند و پیامی نو می‌آفرینند. محترم اسدی وقتی متوجه می‌شود برای شهرآرا با مردم گفتگو می‌کنم، می‌گوید: روز اولی که این المان را دیدم برایم کمی نامأنوس آمد. من گل را دوست دارم و می‌فهمم که گلی در ابعادی بزرگ اینجا بگذارند، اما معنای چرخ‌ها را نمی‌فهمیدم. کسی برایم توضیح داد که همان‌طوری که گلبرگ‌ها زیبایی‌آفرین هستند چرخ‌ها که نمادی از دوچرخه هستند می‌توانند برای جامعه سلامت بخش باشند. این‌ها درست، اما با وضعیت رانندگی در مشهد می‌توان این‌طور به مسئله نگاه کرد؟
حرف آخر
امسال به سهم زیبایی المان‌ها و ارتباط شهروندان در روز‌های آغاز سال پرداخته نشد. اما زندگی ادامه دارد و روز‌های بعد از کرونا دوباره می‌توان به المان‌های سال نو نگاه کرد و رابطه‌ای بر اساس علاقه به زیبایی و فهم محتوای آنان برقرار کرد.