الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ در دهه‌های ۶۰ تا ۸۰ عنوان «تولید شده در شبکه صدا و سیمای خراسان» عبارت آشنایی در تیتراژ پایانی بسیاری از سریال‌های پربیننده و فاخر شبکه‌های سراسری یک و دو بود. در بسیاری از این سریال‌ها تنها هنرپیشگان (اغلب چهره‌های معروف) از تهران بودند و مابقی عوامل مانند کارگردان، تهیه کننده، نویسنده و صدابردار هنرمندان مشهدی بودند (افرادی مانند تقی گلمکانی، مرتضی عباسی، داوود ترشیزی و بسیاری دیگر که اکنون سال هاست بازنشسته شده اند.)
حتی لوکیشن بسیاری از این سریال‌ها اغلب مشهد بود. یعنی بازیگران تهرانی به مشهد می‌آمدند تا در سریالی با عوامل مشهدی و برای شبکه خراسان بازی کنند. از سوی دیگر بسیاری از برنامه‌های تولیدی این شبکه که در خراسان پخش می‌شدند، گاه از نظر میزان مخاطب از شبکه‌های سراسری جلو می‌زدند.
نمونه آن برنامه‌ای با عنوان «گل افشان» بود که هر صبح جمعه در سال‌های ۸۰ تا ۸۴ از رادیو خراسان پخش می‌شد و با برنامه «صبح جمعه با شما» رقابت می‌کرد. اما در سال‌های اخیر که البته با ظهور شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های متعدد نمایشی همراه بوده است (که در میدان رقابت توانسته اند بسیاری از مخاطبان تلویزیون را از آن خود کنند) هرچه کمتر و کمتر شاهد گل کردن برنامه یا برنامه‌هایی از سوی این شبکه استانی بوده ایم.
ما در پی بررسی این موضوع به سراغ یک هنرمند شناخته شده و پرکار سال‌های اخیر این شبکه رفتیم و از وی خواستیم به آسیب شناسی چرایی این اتفاق بپردازد. در ادامه پای حرف‌های معاون سیما در صداوسیمای مرکز خراسان رضوی نشستیم و رویکرد‌های این شبکه در ساخت برنامه‌های تولیدی، مهم‌ترین موانع، مشکلات و همچنین تازه‌ترین آمار مخاطبان این شبکه را جویا شدیم.
آرش رهبر، تهیه کننده، کارگردان و مجری باسابقه شبکه استانی صداوسیما که بیشتر او را با برنامه پرمخاطب گزارش ۵ به یاد داریم و به تازگی از این سازمان بازنشسته شده است، برنامه‌های استانی صداوسیما را در سه محور کیفیت شکلی، کیفیت محتوایی و میزان مخاطب قابل بررسی می‌داند.
او می‌گوید: این نکته را باید دانست که به طور معمول هر برنامه تولیدی در تهران، ده برابر مشابه آن در مشهد درآمد دارد. پس طبیعی است که نیرو‌های توانمند استان تمایل به مرکز دارند. نیرو‌های رسمی چاره‌ای ندارند که در همان محدوده بسته شبکه استانی باقی بمانند.
او تأکید می‌کند: صداوسیما برای تربیت نیرو‌های شکلی خود مانند کارگردان، تصویربردار، صدابردار و... دانشکده صداوسیما را تأسیس کرده است. برای امور محتوایی نیز کارشناسان متخصص در رشته‌های مختلف را استخدام کرده است. برای مثال در پست‌های تهیه کنندگی گفته است از افرادی که تخصص‌های مختلفی دارند، استفاده کنید. مثلا اگر یک برنامه اجتماعی با محتوای جرم و جنایت می‌خواهیم بسازیم، کسی که محتوای برنامه را هدایت می‌کند خودش باید کارشناس حقوق قضایی باشد.
این به شرطی درست است که تیم کاملی تشکیل شود؛ یعنی کارگردان در کنار تهیه کننده تلویزیونیِ حقوق دان قرار بگیرد. درحالی که معمولا به تهیه کننده گفته می‌شود باید کارگردانی هم انجام دهد، درحالی که تخصص کارگردانی ندارد. به کارگردان هم گفته می‌شود باید تهیه کنندگی کند در حالی که تخصص تهیه کنندگی ندارد؛ بنابراین شاهد برنامه‌هایی هستیم که محتوای زیادی دارند، اما شکل ندارند یا برنامه‌هایی که شکل دارند، ولی محتوا ندارند. این یک ایراد بزرگ است.
این هنرمند، مخاطب محور نبودن صداوسیما را بزرگ‌ترین ایراد این رسانه می‌داند و می‌افزاید: اگر مخاطب به رسانه‌ای اقبال نداشته باشد هرچقدر هم پول به آن تزریق شود فایده‌ای ندارد. به نظر می‌رسد مخاطب برای مسئولان صداوسیما اهمیتی ندارد. چراکه در ارزیابی یک برنامه فقط به یک سری ملاک‌های شکلی و محتوایی توجه می‌شود. ارزیاب‌ها در تهران هستند و معمولا دید محدودی دارند.
این می‌شود که برنامه‌ای که ۱ تا ۳ درصد بیننده دارد، امتیاز بالا می‌گیرد و برنامه‌ای با بیش از ۹۰ درصد بیننده امتیاز پایین می‌گیرد. برای همین برنامه ساز‌ها صرفاً درباره موضوعاتی که می‌دانند امتیاز بالا برایشان به همراه دارد برنامه می‌سازند. در یک نمونه شاهد بودیم که سه گروه برنامه سازی راجع به میل کج کرات تایباد برنامه ساختند. سؤال این است که میل کج کرات چقدر دغدغه اکنون مردم است؟ یا اینکه ساخت برنامه با موضوع شترداری در کویر، اغلب برند شبکه‌های مختلف استانی در سالیان گذشته بود.
رهبر با بیان اینکه شبکه‌های استانی ماهیت خود را فراموش کرده اند، می‌گوید: این شبکه‌ها قرار بوده به مسائلی بپردازند که در شبکه‌های سراسری پیگیری نمی‌شوند، مثلا آب افتادگی زیرگذر شهدا برای شبکه‌های سراسری مفهومی ندارد. ولی برای شهروند مشهدی مفهوم دارد، چون در روز چندین بار ممکن است از آنجا رد شود. برنامه شبکه استانی باید به گونه‌ای باشد که در استان دیگری قابل بهره برداری نباشد. در حالی که این گونه نیست، شما می‌توانید برنامه مشهد را در شیراز نشان بدهید و برنامه شیراز را در مشهد.
او می‌افزاید: باید بپذیریم شرایط رسانه تغییر کرده است و مردم بیشتر به سمت گوشی همراه متمایل اند. حالا دیگر این طور نیست که تلویزیون ۲۴ ساعته در خانه‌ای روشن باشد؛ بنابراین برگ برنده صداوسیما، تقویت حوزه فضای مجازی است، درحالی که عملکرد این سازمان در فضای مجازی اصلا قابل دفاع نیست.
در ادامه مهدی شریفی، معاون سیمای مرکز صداوسیمای خراسان رضوی، درباره مهم‌ترین رویکرد‌های این شبکه در ساخت برنامه‌های تولیدی می‌گوید: بعد از تغییر مدیریت و قرارگرفتن پیمان جبلی در مقام رئیس سازمان صداوسیما، سند تحول این سازمان به بخش‌های مختلف و مراکز استان‌ها ابلاغ شد.
در این سند از دوازده محور اصلی ازجمله عدالت گستری، پیشرفت، ایثار و شهادت، سبک زندگی و خانواده، هنر انقلابی، نقد غرب و فرهنگ غرب زدگی، تربیت جهان امتی و دیگر موارد نام برده شده است که در ساخت تمام برنامه‌ها در شبکه‌های سراسری و استانی باید مورد توجه قرار بگیرند. البته زیست بوم هر استان با استان‌های دیگر متفاوت است و تمام شبکه‌های استانی براساس مقتضیات خود این محور‌ها را مدنظر قرار می‌دهند.
به گفته این مقام مسئول برای هر شبکه استانی میزانی از تعهد تولید برنامه در سال مشخص و به آن ابلاغ می‌شود. شریفی توضیح می‌دهد: این میزان برای شبکه خراسان حدود ۲ هزار و ۲۸۰ ساعت در سال است که در طبقات مختلف دال، ج، ب، الف و الف ویژه توزیع می‌شود. البته در برخی از این طبقات، به دلیل نبود بودجه و پشتیبانی، اصلاً برنامه‌ای تولید نمی‌شود.
اگر این تعداد ساعت را بر روز‌های سال تقسیم کنیم، چیزی حدود شش و نیم ساعت در طول روز باید برنامه تولیدی داشته باشیم. یعنی از ۲۴ ساعت پخش شبکه استانی، اگر حدود ۶.۵ ساعت آن را برنامه‌های تولیدی در نظر بگیریم، مابقی یا تکرار همین برنامه‌های تولیدی خودمان است، یا برنامه‌های تأمینی داخلی و خارجی یا بازپخش تولیدات باکیفیت سال‌های گذشته. سه بخش خبری درمجموع یک ساعت هم داریم که تولید آن‌ها به طور جداگانه و در معاونت خبر سازمان انجام می‌شود.
شریفی با اشاره به اینکه برخی شبکه‌ها به خاطر موقعیت و سطح کیفی خود نمی‌توانند تعهد ساعات تولیدی خود را پر کنند، می‌گوید: شبکه خراسان رضوی با توجه به تردد زیاد مسئولان به مشهد، اغلب خیلی بیشتر از شش و نیم ساعت برنامه تولید می‌کند. منتها این تولید اضافی با بودجه همان شش و نیم ساعت در روز انجام می‌شود. طبیعی است که این موضوع روی کیفیت برنامه‌ها تأثیرگذار خواهد بود. به هرحال مشهد شهر خاصی است و مانند دیگر ادارات مشهد که از این بابت بودجه اضافه‌ای نمی‌گیرند، با محدودیت بودجه دست وپنجه نرم می‌کند.
او می‌افزاید: با این حال در پنج سال گذشته سیمای استان سه بار مقام اول و دوبار مقام دوم را در ارزیابی میان شبکه‌های استانی به دست آورده است. یعنی همیشه در سه رده اول حضور داشته است. این ارزیابی ها، هم کیفیت برنامه‌های تولیدی را مدنظر قرار می‌دهند و هم کمیت آن‌ها را. به منظور افزایش رشد آمار برنامه‌های تولیدی، براساس سند تحول فضایی فراهم شده است که به ما اجازه می‌دهد با تیم‌های برنامه ساز بیرونی همکاری کنیم.
او درباره میزان مخاطبان این شبکه بیان می‌کند: طبق آخرین نظرسنجی مرکز پژوهش‌های سازمان صدا و سیما، بین ۴۷ تا ۵۰ درصد شرکت کنندگان، بیننده شبکه خراسان رضوی بوده اند. جامعه آماری این نظرسنجی ششصد نفر از افرادی بالای پانزده سال مناطق مختلف مشهد بوده اند. این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل چند درصدی رشد داشته است، البته این آمار در فصل‌های مختلف سال متفاوت است.
او ادامه می‌دهد: طبق این نظرسنجی برنامه «گزارش ۵» با حدود ۹۰ درصد بیننده (از میان شرکت کنندگان در نظرسنجی) عنوان پرمخاطب‌ترین برنامه شبکه را به خود اختصاص داده است. این برنامه به دلیل چالشی بودن و پیگیری مسائل و دغدغه‌های مردم در پانزده سال گذشته، همواره این جایگاه را حفظ کرده است.
رتبه‌های بعدی در نظرسنجی یادشده به برنامه‌های «تا آسمان» (برنامه اذان و معارف)، «پزشک شما»، «شب شرقی» و سایر برنامه‌ها تعلق دارند که با حدود ۴۵ درصد بیننده، فاصله معناداری از برنامه «گزارش ۵» دارند. همچنین طبق این نظرسنجی ۵۶ درصد بینندگان از شبکه استانی رضایت داشته اند. حدود ۵۰ درصد نیز به این شبکه اعتماد داشته اند. این آمار در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته رشدی چند درصدی داشته است.
به گفته شریفی این آمار نشان می‌دهد که برنامه‌هایی در شبکه استانی مورد اقبال بینندگان قرار می‌گیرند که ویژه زیست بوم همین استان اند، دغدغه‌های مردم و مشکلات آن‌ها را پیگیری می‌کنند و به صورت تعاملی نظرات مردم در آن‌ها تأثیرگذار است. او می‌گوید: شبکه‌های استانی نیز با همین هدف، یعنی تولید برنامه‌هایی خاص هر استان که مردم آن‌ها را در دیگر شبکه‌ها پیدا نمی‌کنند، تأسیس شده اند. ولی متأسفانه این شبکه‌ها به مرور و به دنبال دستورالعمل‌های مختلف از این هدف فاصله گرفته اند.
این مسئول بیان کرد: دیگر برنامه‌های پرمخاطب در نظرسنجی یادشده نیز تقریبا از همین جنس هستند. مثلا برنامه «پزشک شما» را که حدود ۴۰ درصد بیننده داشته، مردم به این دلیل دنبال می‌کنند که پزشکان بومی استان را در آن می‌بینند، یک برنامه تعاملی است و می‌توانند سؤالات خود را از طریق ارتباط تلفنی با این پزشکان مطرح کنند. درحالی که اگر بخواهند از مطب همین پزشکان نوبت بگیرند شاید یکی دو ماه باید در نوبت باشند.
معاون سیمای صداوسیمای خراسان رضوی در پاسخ به این سؤال که چرا در حوزه فرهنگ و هنر مشهد کمتر شاهد ساخت برنامه‌های تولیدی هستیم، می‌گوید: بخشی از برنامه‌های تولیدی ما تکلیفی و بخشی تعهدی هستند. برنامه‌های تکلیفی برنامه‌هایی هستند که از سوی تهران به ما تکلیف می‌شوند و حتی در حد یک برنامه در هفته باید در کنداکتور هفتگی ما باشند.
تعداد این برنامه‌ها در رتبه بندی و امتیازبندی شبکه‌ها مؤثر است. ما چهار برنامه تکلیفی شامل برنامه‌های خانواده، شبانه، صبحگاهی و روستا داریم. برنامه‌های تعهدی هم برنامه‌هایی هستند که شبکه استانی در برنامه سالیانه خود قرار می‌دهد و به تهران اعلام می‌کند و وقتی اعلام می‌کند باید آن‌ها را تولید کند. برنامه‌های فرهنگی هنری ما جزو این برنامه‌ها هستند که در چند سال گذشته با اسامی مختلفی مانند «پلک»، «میزانسن»، «شمسه» و «قاب هنر» (از سه سال پیش تاکنون) روی آنتن بوده اند.
رویکرد این برنامه‌ها انعکاس فعالیت‌های فرهنگی هنری هنرمندان و فعالان فرهنگی سطح شهر است. این برنامه‌ها از نظر کیفی طبق امتیازدهی تهران جزو پنج یا شش برنامه خوب شبکه بوده اند و غالبا امتیاز‌های بالای ۷۰ را گرفته اند. از نظر میزان مخاطب، اما تاکنون نظرسنجی‌ای درباره آن‌ها انجام نشده است. از آنجایی که جامعه مخاطبان این برنامه‌ها قشری خاص و غالبا اهالی فرهنگ و هنر هستند، نظرسنجی نیز باید از میان این دسته مخاطبان صورت بگیرد.
او در پاسخ به اینکه در اتاق فکر این برنامه‌ها چقدر از هنرمندان و صاحب نظران فرهنگ و هنر مشهد و استان استفاده می‌شود، بیان می‌کند: تهیه کننده هر برنامه‌ای موظف است بسته به نوع برنامه، اتاق فکری متشکل از کارشناسان داخل و خارج سازمان تشکیل دهد. معمولا این جلسات به طور هفتگی یا ماهیانه تشکیل می‌شوند.
هرچه برنامه‌ای بتواند بیشتر و بهتر از این نظرات استفاده کند، سطح کیفی اش رشد بیشتری می‌کند. ما در دفتر طرح و برنامه سیما که طرح‌ها در آنجا وصول و ثبت می‌شود، به طور مستقل از نظرات هنرمندان برای هر برنامه استفاده می‌کنیم. همچنین جلساتی در طول سال داریم که بسته به موضوع از برنامه سازان و هنرمندان برای بررسی طرح‌ها دعوت می‌کنیم.
شریفی درباره مهم‌ترین مشکلات و موانع شبکه استانی در تولید برنامه‌هایی در پاسخ به نیاز اهالی فرهنگ و هنر می‌گوید: صداوسیمای خراسان رضوی، بعد از اصفهان قدیمی‌ترین شبکه استانی کشور است. بسیاری از تجهیزات ما فرسوده هستند. با توجه به اینکه بیشترشان در ایران تولید نمی‌شود و همچنین به خاطر تحریم‌ها علیه ایران، به روز کردن آن‌ها مستلزم هزینه‌های زیاد است، در حالی که منابع مالی و پشتیبانی ما بسیار اندک اند. با این حال جزو شبکه‌هایی با پخش اچ دی هستیم.
رقابت در بسیاری از شبکه‌های سراسری یا خارجی با توجه به به روز بودن تجهیزات فنی و کیفیت پخش است. حق الزحمه یک برنامه ساز برای تولید برنامه‌ای مشابه آنچه در شبکه استانی می‌سازد، در خارج از شبکه و با امکانات بیرونی دست کم پانزده برابر رقمی است که ما می‌پردازیم و این بر روی کیفیت برنامه‌ها تأثیر می‌گذارد. او می‌افزاید: کمبود نیروی متخصص و باانگیزه برای برنامه سازی، دیگر چالشی است که این سازمان با آن‌ها روبه روست. البته برای غلبه بر این مشکل می‌توانیم از افراد بیرونی کمک بگیریم.
این مسئول بیان می‌کند: اگر نهاد‌های فرهنگی و هنری مختلف در استان مانند اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداری و دیگر سازمان‌ها به صورت همدلانه در کنار یکدیگر قرار بگیرند، شاهد رشد کیفی و تولید آثار فاخرتری از سوی هنرمندان خواهیم بود. در این زمینه استان‌های دیگر خیلی موفق‌تر عمل کرده اند ولی ما در استان خود کمتر شاهد چنین تفوق‌هایی میان سازمان‌های مختلف بوده ایم که باید آسیب شناسی دقیقی درباره علل آن انجام شود.