مهدی عسکری/ شهرآرانیوز - صدای بلند گریه‌اش از پشت در‌های بسته بهشت رضا دل سنگ را هم آب می‌کند. دائم سر به چپ و راست می‌چرخاند و نام بابا را بلند صدا می‌زند. اشک‌های بی‌اختیارش از زیر ماسکی که به صورت زده است، به زیر چانه‌اش می‌ریزد؛ نه آغوشی برای سر گذاشتن و فریاد زدن دارد، نه می‌تواند مویه‌کنان دستانش را به خاک آرامستان بکوبد و ضجه کند و نه معدود همراهانی که او را برای وداع بابا همراهی کرده‌اند، می‌توانند دستانش را بگیرند. او حتی نمی‌تواند با دستکش‌هایی که به دست کرده است، اشک‌ها را از روی صورتش کنار بزند. بابا را می‌برند برای خاک‌سپاری و فریاد‌های او برای اجازه ورود فایده‌ای ندارد: «فقط پسرانش بیایند، محدودیت داریم.» او حتی نمی‌تواند در آخرین لحظات وداع، روی بابا را ببیند. تازه، پدر را که به امانت خاک بسپارند، همه باید به قرنطینه بروند و منتظر جواب تست بمانند. از مراسم ختم هم خبری نیست...
خدمات ترحیم، متناسب با ایام کروناکرونا که آمد، مثل خیلی از مناسبات دیگر، سازوکار سوگواری‌ها هم تغییر کرد. مانده‌ایم با بغض‌های فروخورده‌ای که چه زمانی «بترکد» و باز شود، خدا می‌داند.
توی اینترنت، شماره تماس‌های زیادی را مرور می‌کنم؛ با تغییر نوع عزاداری‌ها و سوگواری‌ها برای درگذشتگان، بازار نوع جدیدی از مراسم ختم و تعزیه درحال رونق گرفتن است. تماس که برقرار می‌شود، با تردید درمورد نحوه اجرای عزاداری سؤال می‌کنم و اینکه اگر بخواهیم برای یکی از اقوامی که همین امروز درگذشته است، مراسم متفاوتی با توجه به شرایط شیوع کرونا بگیریم، از چه امکاناتی می‌توانیم استفاده کنیم. تسلیت می‌گوید و مثل کاسبانی که می‌خواهند به هر طریق ممکن مشتری را از دست ندهند، سریع شروع می‌کند به شرح آنچه می‌تواند برای رضایتم فراهم کند: «اگر مراسم در شهرستان یا آرامستان‌های کوچک اطراف باشد، مشکل کمتر است. با رعایت بهداشت حتی مراسم تدفین را هم برایتان تصویربرداری می‌کنیم. (هزینه‌اش بین ۵/۱ تا ۲ میلیون تومان) اگر هم عزیزتان را در مشهد دفن می‌کنید، تا دم در بهشت رضا تصویربرداری می‌کنیم. می‌دانید که به جز چند نفر از اقوام درجه‌یک، اجازه ورود به داخل را نمی‌دهند. برای مراسم هم می‌توانیم یک مراسم یک‌ساعته ختم برگزار کنیم همراه با شعرخوانی پرسوز و نوازندگی نی. فیلمش را هم همان روز میکس و برایتان ارسال می‌کنیم؛ البته درصورت امکان، همین مراسم را سر مزار هم می‌توانیم اجرا کنیم.»
شماره بعدی آپشن‌های متفاوت‌تری دراختیارم قرار می‌دهد و می‌گوید: «می‌توانیم با یک برنامه‌ریزی خوب، جای خالی مراسم پرشور حضوری را برایتان پر کنیم. روز اول برایتان برنامه‌ریزی می‌کنیم که تعدادی از اقوام با رعایت کامل فاصله‌گذاری اجتماعی، به منزل پدر مرحوم بروند و تسلیت بگویند؛ چیزی حدود ۱۰ نفر همراه با مداح و تصویربرداری. البته تأکید می‌کنم که ماسک و ضدعفونی‌کننده را هم در اختیارشان قرار می‌دهیم. برای روز دوم و سوم، به‌جای حضور میهمانان در مسجد، مداح ما در مسجد حاضر می‌شود و درست همانند مراسم ایام عادی سال، شروع به مداحی و روضه‌خوانی برای مرحوم می‌کند. یک گروه تشکیل بدهید و همه اقوام و خویشان را اضافه کنید و ساعت و زمان مراسم را اعلام کنید. ما هم با پخش لایو از فضای مجازی، مراسم را زنده برای میهمانان پخش می‌کنیم، حتی می‌توانید اسامی خاصی را هم که مدنظرتان است، به ما اعلام کنید تا مداح در فواصل خاصی از مراسم، از آن‌ها برای ابراز تسلیتشان تشکر کند. فهرستی از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری خوب مرحوم را هم به ما اعلام کنید تا مداح در فواصل اجرا به آن‌ها اشاره کند. (هزینه‌اش بسته به کیفیتی که بخواهید بین ۵ تا ۷ میلیون تومان) می‌بینید که درست همانند مراسم تعزیه مساجد، در ایام عادی سال برگزار می‌شود.»
در سومین تماس، بازهم آپشن‌ها متفاوت می‌شود و علاوه‌بر ترکیبی از خدمات دو تماس قبلی، به خدمات جدیدتری هم اشاره می‌کند: «می‌توانیم جلوی در منزل، حجله بزرگی برپا کنیم. از شب اول تا سومین شب هم تعدادی از اقوام را به ما معرفی کنید. (هربار بیش از ۲۰ نفر نباشند) تا با رعایت بهداشت و فاصله، مقابل منزل مرحوم، شمع روشن کنند و ما تصویربرداری کنیم و فیلم هر سه شب را با یک موسیقی محزون، ترکیب و برای خانواده ارسال کنیم، (هزینه‌اش بین ۵ تا ۱۰ میلیون تومان) فقط همه آن‌هایی که در پروژه شرکت می‌کنند، پوشیدن لباس سیاه فراموششان نشود.»
از پخش لایو تا ختم بدون میهمانیکی دیگر از شیوه‌های عزاداری جدید که در ایام شیوع ویروس کرونا به‌شدت باب شده است، تشکیل گروه‌های مجازی ختم و تعزیه در شبکه‌های اجتماعی است؛ گروه‌هایی که با بررسی چند نمونه از آن‌ها می‌توان به داده‌هایی مشخص رسید. به‌طور معمول این گروه‌ها در کمترین میزان با چیزی حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ نفر تشکیل می‌شود و به تناسب این میزان، ممکن است به چندده‌هزار نفر هم بالغ شود. در ایام عادی سال به‌طور معمول بعد از مراسم خاک‌سپاری، تا سه روز صاحبان عزا، مراسمی در مساجد برگزار می‌کنند. متوسط زمان حضور هر نفر در این مراسم، ۱۵ دقیقه است که با خواندن چند صفحه از جزوات آماده قرآنی و قرائت فاتحه، همراه است. اما خوبی تشکیل گروه‌های مجازی برای برگزاری مراسم ختم، این است که در بسیاری از مواقع، برای تسلای خاطر بازماندگان و آمرزش مرحوم یا مرحومه، چندین‌بار قرآن ختم می‌شود و حاضران در گروه‌های مجازی با میل و رغبت به این امر اقدام می‌کنند. در این سبک عزاداری برخلاف مراسم معمول که اغلب تا سه روز ادامه دارد، بار‌ها و بار‌ها برای آمرزش ازدست‌رفتگان، جزء‌های قرآن دور می‌شود، قرائت فاتحه دسته‌جمعی در ساعاتی از روز ادامه پیدا می‌کند و این گروه‌ها ممکن است حتی تا هفته‌ها پس از ایام فوت نیز دایر باشد و در آن مراسم مجازی با استقبال اعضا برگزار شود. یکی دیگر از کار‌هایی که در این گروه‌ها انجام می‌شود، بیان خاطره و ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری شخص ازدست‌رفته است. منتشر کردن عکس‌های یادگاری، دست‌نوشته‌ها و فیلم‌های کوتاه از شخص فوت‌شده یا مواردی از این دست نیز که درنهایت به تکرار قرائت فاتحه و دعا برای شخص ازدست‌رفته منجر می‌شود، در این گروه‌ها رواج دارد. در عزاداری‌های مجازی، به‌جای چاپ تراکت، هرکدام از حاضران می‌توانند بار‌ها و بار‌ها پیام‌های تسلیت با ادبیاتی متفاوت را در گروه نشر دهند. پیام‌های صوتی یکی دیگر از پیام‌هایی است که درقالب تسلیت و خطاب به خانواده داغدیده بیان می‌شود.
علاوه بر شرایط شیوع کرونا و ممنوعیت برگزاری مراسم حضوری، یکی دیگر از علت‌هایی که باعث رواج این نوع عزاداری در شرایط فعلی شده است، برگزاری بدون هزینه این مراسم است، به‌گونه‌ای‌که برای اعضای این گروه که اغلب از اقوام، دوستان و آشنایان هستند، نیازی به چاپ تراکت و بنر و پیام تسلیت نیست و برای صاحبان عزا نیز می‌توان به صرفه‌جویی فراوانی در هزینه‌های مراسم تعزیه، چاپ بنر، تهیه غذا و... اشاره کرد. گاهی نیز خانواده داغدیده، علاوه‌بر برگزاری مراسم مجازی، با برآوردی مادی از هزینه‌های مراسم در ایام عادی سال، هزینه‌های مذکور را برای امور خیریه صرف می‌کنند؛ مواردی که اغلب در همین گروه‌های مجازی نیز به آن‌ها اشاره می‌شود؛ هزینه تهیه جهیزیه برای یک یا چند زوج نیازمند، تهیه ماسک و ژل برای توزیع در مناطق کم‌برخوردار، تهیه بسته‌های آذوقه برای افراد مستمند و نیازمند، کمک به مرمت خانه چند خانواده نیازمند، پرداخت هزینه رهن منزل یک خانواده آبرومند، تهیه لباس و کفش برای نیازمندان، تهیه افطاری و توزیع خانه‌به‌خانه آن در مناطق محروم، تهیه هزینه آزادی یک زندانی دیه از زندان و...
در برخی از این گروه‌ها، اعضای گروه مجازی به نیت شخص مرحوم در برخی هزینه‌های خیریه نیز مشارکت می‌کنند و صاحبان عزا نیز پس از فراهم‌سازی مقدمات، مبلغ هزینه‌های صرف‌شده را در فضای مجازی منتشر می‌کنند.
غم داغ و غصه مراسمما ایرانی‌ها مردمانی احساسی هستیم. نیاز داریم در هنگام داغ و مصیبت کسانی را داشته باشیم که در کنارمان باشند، با آن‌ها حرف بزنیم و تسلی بگیریم، سر به شانه‌هایشان بگذاریم و دقایقی گریه کنیم. در مراسم ختم به میهمانان خوشامد بگوییم و از حضورشان تشکر کنیم. این واقعیتی است که نمی‌توان از آن چشم پوشید.
در شرایط فعلی نیز چاره‌ای جز برگزاری مراسم به سبکی که اشاره شد، نداریم. در غم فراق و داغ عزیزان که یا به دلیل ابتلا به کرونا یا هر دلیل دیگری است، حداقل نیاز داریم صدایی مستقیم، حتی از آن طرف خط و تلفن تسلایمان بدهد و دقیقا به همین دلیل است که در شیوه دیگری از تسلای خاطر بازماندگان، از سوی بازماندگان ساعاتی مشخص برای بیان تسلیت اعلام می‌شود.
در این شیوه شماره تماس‌هایی از اعضای خانواده خطاب به اقوام، دوستان و آشنایان اعلام می‌شود و در ساعات مشخص‌شده، هر کس با یکی از صاحبان عزا تماس می‌گیرد و تسلیت می‌گوید که اغلب تماس‌هایی طولانی‌تر، همراه با گریه و ابراز همدردی متقابل را به دنبال دارد.
در حسرت مراسم ختمبا همه این اوصاف قبول داریم که هیچ یک از این موارد به‌اندازه برگزاری مراسم رسمی و واقعی، نمی‌تواند برای داغ‌دیدگان تسلای خاطر ایجاد کند. خیلی‌ها هنوز انگار منتظر شرایطی هستند تا مراسمی در مسجد برگزار کنند، مقابل در ورودی بایستند، خوشامد بگویند و.... آقای مسعودی یکی از هزاران نفری است که همین حس‌وحال را دارد: «پسرم را هشتم فروردین از دست دادم. کرونا گرفت. جوان رعنایم خیلی زود پرپر شد. قرار بود برای بورسیه به خارج از کشور برود....»
آقای مسعودی برای آنکه به گفته خودش روح پسرش را به آرامش بیشتری نزدیک کند، بخشی از آنچه پیش‌تر گفتیم، انجام داده است: «در فضای مجازی برای پسرم گروه تشکیل دادیم، خیلی‌ها هم عضو شدند. چند دوره ختم قرآن هم برگزار شد. برآورد ما برای مراسم ختم چیزی حدود ۵۰ میلیون تومان بود که به سفارش همسرم تمام این رقم را در راه تهیه بسته‌های معیشتی برای توزیع در چند محله مشهد هزینه کردیم و بسته‌ها را هم با کمک دوستان پسرم توزیع کردیم.»
از او در مورد تأثیر روحی و روانی برگزاری مراسم ختم مجازی برای پسرش سؤال می‌کنیم. می‌گوید: «انگار گمشده‌ای داریم و همچنان باید دنبالش بگردیم. من نتوانستم جنازه پسرم را در آغوش بگیرم و یک دل سیر گریه کنم. نتوانستم چهره‌اش را ببینم. دوست داشتم در مراسم ختمش با صدای بلند گریه کنم. دلم می‌خواست همه این تسلیت‌ها را رودررو بشنوم، اما حیف که این شرایط اجازه نداد. همسرم خیلی بی‌قرار است و شب‌ها خواب پسرم را می‌بیند که تنهاست و وقتی از خواب بیدار می‌شود، فقط می‌گوید که باید برایش مراسم بگیریم....»
ماتم یک عزاقصه عزای یکی دیگر از خانواده‌های داغدیده هم دست‌کمی از این ماجرا ندارد، با این تفاوت که آن‌ها پسرشان را با بیماری سرطان از دست داده‌اند. با شوهرخواهر مرحوم که گفتگو می‌کنیم، به نکات قابل توجهی اشاره می‌کند و می‌گوید: «علیرغم اشتیاقی که داشتیم، نتوانستیم هیچ مراسمی برگزار کنیم و فقط تعدادی از دوستان امیر آمدند و تسلیت گفتند و رفتند. روز‌های بعد هم به دلیل شرایط شیوع کرونا، فقط تعداد کمی از اقوام آمدند، تسلیت گفتند و رفتند. چاره‌ای هم نبود و نمی‌شد پذیرای جمعیت بیشتری باشیم. همین که نتوانستیم مراسم ختم بگیریم، تأثیر روحی بدی بر روی پدر و مادرش گذاشته‌است. همه می‌دانیم وقتی عزیزی از دست برود، بالاخره بغض اعضای خانواده در روز خاک‌سپاری، سوم یا هفتم می‌ترکد و تا حدود زیادی از نظر روحی و روانی تخلیه می‌شوند، اما برای ما این امکان وجود نداشت. پدر همسرم هنوز در شوک از دست دادن فرزندش است و مثل ماتم زده‌هاست. نمی‌دانیم چه زمانی این بغض درونی می‌شکند. اقوام و خویشان هم که می‌آمدند، نمی‌توانستند مادر و پدر همسرم را در آغوش بگیرند. خودتان بهتر می‌دانید که در این گونه مواقع خانواده متوفی به‌شدت نیاز دارند در آغوش گرفته شوند و برای دقایقی گریه کنند. تسلیت‌های تلفنی هم قطعا نمی‌توانست جای مراحلی که گفتم را بگیرد. حالا هم پدر و مادر همسرم به‌شدت افسرده شده‌اند.»
چاره‌ای جز انعطاف‌پذیری نیست.اما چگونه می‌توان بار سنگین این روز‌ها را قدری سبک کرد، آن هم در شرایطی که امکان خروج فشار‌های عصبی ناشی از داغ عزیزان و میسر نبودن برگزاری مراسم سوگواری، روی شانه داغ‌دیدگان سنگینی می‌کند. این مسئله‌ای است که یک جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی درباره‌اش می‌گوید: باید قبول کنیم که کرونا به عنوان مسئله‌ای جهانی، زندگی طبیعی همه را دستخوش تغییر کرده و بسیاری از مناسبات اجتماعی ازجمله مراسم سوگواری را با دگوگونی مواجه ساخته است.
دکتر احمد اصغرپورماسوله می‌افزاید: اینجا فقط بحث از دست دادن نیست و اگر نتوانیم در سوگواری‌ها خودمان را از نظر روحی و عاطفی تخلیه کنیم، بی‌تردید تبعات منفی بعدی در انتظارمان خواهد بود که شامل استرس، افسردگی فراوان و اختلالاتی در سیستم ایمنی بدن است که بازماندگان باید تحمل کنند.
وی می‌گوید: شاید تنها نکته‌ای که اندکی بتواند باعث آرامش شود، این باشد که می‌دانیم این شرایط برای همه یکسان است و البته بعد از طی ایام کرونا، می‌توان به فراخور، مراسمی را برگزار کرد.
وی با بیان اینکه بسیاری از افراد نیز که داغدار نیستند، ممکن است با استرس ابتلا به کرونا، دچار آسیب روحی و روانی شوند، اظهار می‌کند: این افراد ممکن است به درد‌ها و ناراحتی‌های فیزیولوژیک مبتلا شوند و دسته‌ای دیگر نیز ممکن است دچار توهم و بدبینی شوند و حتی به توهم ابتلا به بیماری دچار شوند.
به گفته این استاد دانشگاه، درست است که نمی‌دانیم کرونا چه زمان از بین می‌رود، اما امیدواری می‌تواند باعث آرامش شود، ضمن اینکه برگزاری مراسم در ایام پس از کرونا نیز می‌تواند یکی از پیش‌زمینه‌های ایجاد آرامش در صاحبان عزا باشد. درست است که ما تجربه حضور در مراسم خاک‌سپاری، سوم، هفتم و چهلم را داریم، اما می‌توان با گزینه‌های جایگزین، همانند مراسم سوگواری مجازی، قدری از بار تألم برگزار نشدن مراسم سوگواری حضوری را کاست.
اصغرپور می‌گوید: انسان، موجودی با قدرت انعطاف‌پذیری بالاست و می‌تواند در مواقعی که مجبور است، خود را با شرایط موجود وفق بدهد. در حال حاضر نیز چاره‌ای جز انعطاف و تطبیق با شرایط موجود نداریم.