حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ گفتگو از نوع کامل و بدون کم‌وکاست و مطلوبش، متر و معیار زیاد دارد. یکی از معیار‌های مهمش، حضور قلب است؛ یعنی وقت مکالمه، شش‌دانگ حواست را بدهی به گفت‌و‌شنودت و تا می‌توانی، به هیچ‌چیز دیگر نپردازی و فکر نکنی. این خط و نشان با کلی اگر و امای دیگر که اسمش را گذاشته‌اند «ارتباط مؤثر» درباره گفت‌و‌گوی من و توست؛ حالا حساب کن که این گفتگو، سطح و قدرش فرق کند و بشود مکالمه ما با او، رب عالمیان.
مکالمه‌ای که اسم و رسم دارد و به آن می‌گویند نماز و یکی از اصول دین است؛ مکالمه‌ای که اگر بناست ارتباط مؤثری باشد، جز ارکان و آدابش یک اصل مهم دارد، حضور قلب. یکی از شرط‌های اساسی پذیرفته‌شدن نماز نزد خدای متعال، «حضور قلب پیدا‌کردن» حین نماز است؛ امیرالمؤمنین (ع) درباره این شرط می‌فرمایند: «بنده‌ای که دربرابر خدا می‌ایستد، باید از آشفتگی فکری خود بکاهد؛ زیرا از نماز همان مقداری که حضور قلب داشته، نصیب اوست.» (تحف‌العقول، ص۱۰۳). در ادامه راهکار‌های رسیدن به این شرط اساسی را مرور خواهیم کرد.
اگر‌چه حضور قلب از شرایط صحت نماز نیست، یعنی با نبودن حضور قلب نماز باطل نمی‌شود و از لحاظ فقهی اشکالی ندارد، چنین نمازی، قالبی و بی‌فضیلت و غیر‌مقبول است؛ یعنی بالا نمی‌رود. به باور علامه مجلسی، نماز بدون حضور قلب، انسان را از عقوبت نجات می‌دهد، اما به درجات عالی کمال نمی‌رساند (عین‌الحیاه، ج یک، ص۷۶). به اعتقاد امام خمینی (ره) معیار قبولی نماز، مقدار اقبال و توجه قلبی و میزان حضور قلب در‌خلال نماز است؛ زیرا نماز، ذکر و برای یادآوری است.
رهبر معظم انقلاب در‌این‌باره فرموده‌اند: «نماز برای ذکر است، برای یاد است؛ نماز را برای ذکر خدا محفوظ بدارید. امروز ما اگر چنانچه این را در‌مورد خودمان عمل بکنیم که این را همه ما می‌توانیم عمل بکنیم؛ نماز را با توجه بخوانیم و در نماز، دلمان را به‌جای دیگری نسپریم و نماز را برای ذکر خدای متعال بخوانیم، این یقینا تأثیرات فراوانی در اعتلای روحی ما خواهد داشت.» (۶/۲/۱۳۹۹ سخنرانی تلویزیونی در پایان محفل انس با قرآن کریم).
اینکه ما مدام در محضر خداوند متعال هستیم درست است، اما رسول خدا (ص) فرمودند: «آن‌چنان خدا را عبادت کن که گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می‌کند.» (نهج‌الفصاحه، ص۳۶۶). همچنین امام‌صادق (ع) در حدیثی، راهکار‌هایی برای رسیدن به حضور قلب را برمی‌شمارند و می‌فرمایند: «نماز واجب را در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که پس‌از این، توفیق نماز‌خواندن پیدا نکند و هنگام نماز به محل سجده نگاه کن.
اگر احساس کنی وقتی شخصی نزدیک تو مراقب نمازت است نمازت را بهتر می‌خوانی، بدان که تو در محضر کسی هستی که تو را مشاهده می‌کند؛ ولی تو او را نمی‌بینی.» (بحارالانوار، ج۸۴، ص۲۳۳). اگر این نکات را رعایت و مدتی تمرین کنید، قطعا حضور قلب پیدا می‌کنید و می‌توانید نمـازهـایـتـان را با حـضـور قلب بیشتری به جا آورید.
میرزا‌جواد‌آقا ملکی‌تبریزی مراتبی برای حضور قلب در نماز می‌شمارد که بدین شرح است:
گاهی فکر نمازگزار متوجه به ادای حروف و کلمات عربی است.
گاهی نمازگزار توجه دارد که در محضر خدا ایستاده است.
گاهی نیز فکرش متوجه معنایی از افعال و اقوال است.
گاهی توجه نمازگزار به صحیح انجام‌دادن افعال نماز است، مانند قیام، رکوع، سجده.
همچنین برخی توجه‌به اسرار نماز (توجه‌به حقیقت تکبیر، تسبیح، توحید و تقدیس) و نفوذ معارفِ کلمات به قلب و کشف و شهود را از دیگر مراتب حضور قلب دانسته‌اند (راهکار‌های حضور قلب در نماز، ۱۳۹۲ش، ص۳۱). مجتبی تهرانی نیز برای حضور قلب، مراتبی ازجمله مرتبه علمی، ایمانی، شهودی و فنایی بیان کرده است. (کتاب «دل فقط جایگاه خداست»، ص۱۳).