حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ یکی از سوگند‌های معروف پروردگار در قرآن کریم، سوگند به خورشید، قسم خوردن به نور و روشنایی، در سوره شمس است؛ آنجا که می‌خوانیم: «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا: سوگند به خورشید و گسترش روشنی‌اش» (سوره شمس، آیه یک)؛ سوگندی که در ادامه یازده‌بار تکرار شده است و از این منظر دارای بیشترین شمار در قرآن کریم است و از منظر مفسران، این تکرار و شدت، نشان از بیان امری مهم دارد؛ امری که خداوند متعال با قسم یاد کردن به خورشید و ماه، خواسته است که بندگانش را به آن متوجه کند. در ادامه، تدبری در آیات و نشانه‌های سوره شمس خواهیم کرد تا درس‌هایی از آن را برای خود به یادگار نگه داریم.
سوره شمس، نود‌ویکمین سوره قرآن و یکی از سوره‌های مشهور جزء ۳۰ است. این سوره مانند بیشتر سوره‌های جزء ۳۰، مکی است و در ترتیب نزول، بیست‌وششمین سوره‌ای است که بر پیامبر (ص) نازل شده است. نامش از این‌رو شمس است که همان‌طور که ذکرش آمد، در آیه آغازین آن به خورشید سوگند یاد شده است. نام دیگر این سوره، ناقه صالح است؛ به این دلیل که در آن به داستان صالح (ع) و ناقه او اشاره شده است. سوره شمس، ۱۵آیه، ۵۴کلمه و ۲۵۳حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفَصَّلات یعنی سوره‌های با آیات کوتاه است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین قرائتی، از مفسران معاصر، در کتاب «تفسیر نور» درباره اهمیت تهذیب نفس و این یازده سوگند می‌گوید: در قرآن، بعضى مطالب با یک سوگند آمده است: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ»، گاهى دو سوگند پشت‌سرهم آمده است: «وَ الضُّحى وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى»، گاهى سه سوگند درپى هم آمده است: «وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً، فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً، فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً»، گاهى چهار سوگند: «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ» و گاهى پنج سوگند: «وَ الْفَجْرِ، وَ لَیالٍ عَشْرٍ، وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ، وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ»، ولى خداوند در این سوره، ابتدا یازده سوگند یاد کرده و سپس به اهمیت تزکیه نفس اشاره کرده است. (تفسیر نور، ج۱۰، ص ۵۰۰).
اما در اهمیت سوره شمس آمده است که محتوای اصلی آن درباره تزکیه و تهذیب نفس است. براساس تفسیرالمیزان، این سوره به انسان یادآوری می‌کند که با تکیه به فطرت خدایی و توسل به کار نیک و یاری گرفتن از تقوا، انسان می‌تواند با تشخیص کار درست از غلط، موجبات رستگاری خود را فراهم کند. در این مسیر لازم است که به تزکیه نفس بپردازد، باطن خود را از زشتی‌ها دور نگه دارد و با انجام کار‌های نیک، نفسش را در مسیر خیر و صلاح پرورش دهد؛ وگرنه از سعادت محروم می‌ماند و از زیانکاران خواهد بود.(المیزان، ج۲۰، ص ۲۹۶).
از پیامبر (ص) روایت است: «هرکه سوره شمس را قرائت کند، مانند آن است که به اندازه آنچه خورشید و ماه بر آن تابیده، صدقه داده است». (مجمع‌البیان، ج۱۰، ص ۳۶۷). همچنین نقل است پیامبر (ص) به اصحابشان سفارش می‌کردند در نماز‌های مختلف، سوره شمس را قرائت کنند. (بحارالانوار، ج۸۹، ص ۳۲۵). از امام‌صادق (ع) نیز روایت است: «هرکه سوره شمس را قرائت کند، در روز قیامت تمام اعضای بدن او و اشیای کنارش به سود او گواهی می‌دهند و خداوند می‌فرماید: شهادت شما در مورد بنده‌ام را می‌پذیرم و به او پاداش می‌دهم. او را تا بهشت همراهی کنید تا هر آنچه دوست دارد، برگزیند. نعمت‌های بهشتی بر او گوارا باشد!» (ثواب‌الاعمال، ص ۱۲۳).
همان‌طور که گفتیم، در این آیات، خداوند متعال به شرح داستان حضرت صالح (ع) و ناقه او پرداخته است و در ادامه با توجه به برخورد قوم ثمود با این پیامبر خدا و معجزه‌اش، سرنوشت ستمگران را بازگو می‌کند. آمده است که صالح از زمانی که به‌عنوان پیامبر مبعوث شد تا صدو‌بیست‌سالگی، قومش را به توحید دعوت کرد، اما آنها به دعوت او توجهی نکردند و شتری را که او به نشان معجزه از دل کوه بیرون آورده بود، کشتند. بنا بر آیات قرآن، صالح از قومش خواسته بود شتر را نکشند، اما آنها شتر را کشتند و خداوند قوم ثمود را به‌دلیل نافرمانی عذاب کرد.
آیت‌ا... جوادی‌آملی، از مراجع تقلید شیعه و نویسنده تفسیر تسنیم، در تبیین پیام سوره «شمس» می‌گوید: «خداوند، کل این نظام سپهری را برای بشر خلق کرد و آن را منظم و عالمانه آفرید، به نحوی که نه‌تنها فایده آن به بشر برمی‌گردد، بلکه آن را مسخر بشر قرار داد و به بشر گفت شما می‌توانید از تمام نظام سپهری بهره بگیرید یا «بالفعل» یا «بالقوه»، و ترغیب به تلاش و کوشش و عالم شدن کرده است و کلیدش را هم به نام استعداد، دراختیار بشر قرار داده است». ایشان در ادامه این تفسیر، با توجه به سوگند‌های یازده‌گانه به اهمیت تزکیه نفس و اخلاق اشاره می‌کند و اخلاق را مهم‌ترین رکن تمدن‌سازی یک ملت می‌داند.
خداوند متعال پس از این تذکر درباره اخلاق، با ذکر پیامد‌های بی‌اخلاقی و دوری از تزکیه نفس، انگار درس دیگری به ما می‌دهد؛ درسی که به‌گفته مفسران، از پیام‌های مهم سوره شمس برای اهل تدبر و تفکر در قرآن کریم است. باتوجه‌به آیات این سوره، پیامد‌های فردی نداشتن تزکیه‌نفس، محرومیت از سعادت و دوری از رستگاری است، اما پیامد‌های جمعی آن، هولناک‌تر است و به فساد و هلاکت جامعه منتهی می‌شود؛ همان‌گونه که قوم ثمود به عقاب کار خود، دچار و با عذاب الهی نابود شدند. هرچند این نابودی پیش از آن، با از بین رفتن اخلاق و عادی شدن بی‌اخلاقی در جامعه، رقم خورده بود..