پس از موفقیت یک فیلم، سازندگانش بلافاصله برای تولید نسخه‌های بعدی آن خیز برمی‌دارند. به بهانه اکران «خوب، بد، جلف ۲: ارتش سری» و شروع تولید «گشت ۳»، نگاهی داریم به مقوله دنباله‌سازی در سینمای ایران.
محمد عنبرسوز/شهرآرانیوز - سینما هرقدر هم که به دنبال تحقق اهداف متعالی و رسالت هنر باشد، باز هم نمی‌تواند چشمش را به روی عنصر اقتصادی ببندد و از همین روست که پیوندی ناگسستنی با استقبال مخاطبان دارد. بازگشت سرمایه از اولویت‌های سینمای عصر ماست و یکی از روش‌های مرسوم سینماگران برای جذب اقبال عمومی و تضمین فروش، ساخت دنباله‌های سینمایی است.
از همین روی، پس از موفقیت یک فیلم، سازندگانش بلافاصله برای تولید نسخه‌های بعدی آن خیز برمی‌دارند. به بهانه اکران «خوب، بد، جلف ۲: ارتش سری» و شروع تولید «گشت ۳»، نگاهی داریم به مقوله دنباله‌سازی در سینمای ایران.
خوب بد جلف ۲
ستاره دنباله دار جیرانی
دنباله‌سازی در سینمای جهان پیشینه‌ای طولانی دارد و تعداد فیلم‌های این‌چنینی بیشتر از آن است که بتوانیم مواردش را بشماریم؛ اما بین دنباله‌سازی در سینمای جهان با دنباله‌های ایرانی تفاوت‌های مهمی هم وجود دارد. در سینمای جهان، عموم فیلم‌های دنباله‌دار از پیش طراحی می‌شوند و به شکل آثار چند نسخه‌ای منسجم، در قبال پروژه‌های دنباله‌دار شرکت‌های فیلم‌سازی، در مسیر ساخت قرار می‌گیرند. در ایران اما، تولید دنباله‌ها در پی موفقیت یک فیلم تصویب می‌شوند. در این مورد، فریدون جیرانی با ساخت دو مجموعه تریلوژی از پیش طراحی شده، یک استثناست. او در دهه هشتاد سه‌گانه ستاره‌ها را با عناوین «ستاره بود»، «ستاره است» و «ستاره می‌شود» ساخت و هم‌اکنون نیز در تدارک تولید سومین فیلم از سه‌گانه «خفگی»، «آشفتگی» و «افسردگی» است. به علاوه، تعداد نسخه‌های فیلم‌های دنباله‌دار در جهان گاهی بیشتر از دو و سه است مجموعه فیلم‌های «جیمز باند» و «سریع و خشمگین» از نمونه‌های آن هستند؛ در حالی که در ایران، تعداد دنباله‌ها از دو یا سه فراتر نمی‌رود.
اساسا عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر گیشه سینمای ایران تأثیر می‌گذارند و بارها شده که رفتار مخاطبان در قبال یک فیلم، حتی جدی‌ترین تحلیلگران گیشه را هم غافل‌گیر کرده است. از سوی دیگر، عموم تهیه‌کنندگان ایرانی به دنبال آن هستند که خطر بازگشت به‌موقع و سودآور سرمایه خود را به حداقل برسانند. در چنین شرایطی طبیعی است که آثار موفق به سادگی قید تصور خوبی که مخاطب از آن‌ها در ذهن دارد را نزنند و فیلم‌سازان درصدد ساخت نسخه‌های بعدی برآیند.
دنباله‌های جدی
یکی از موفق‌ترین دنباله‌های سینمای ایران را محمدحسین مهدویان، پس از موفقیت «ماجرای نیمروز» ساخت و توانست با حفظ عوامل و پرداخت درست شخصیت‌ها و قصه، در «ماجرای نیمروز: رد خون» دریافت جذاب و هنرمندانه‌ای از موضوعات تاریخ معاصر ایران به دست دهد. «رد خون» از معدود دنباله‌های سینمای ایران است که خیلی‌ها آن را حتی از نسخه اصلی هم موفق‌تر می‌دانند.
ماجرا نیمروز: رد خون
«آتش بس» اثر موفق و جوان‌پسند تهمینه میلانی نیز دیگر دنباله جدی سینمای ایران بود که نسخه دومش از یک طرف در محتوا به تکرار افتاد و از طرف دیگر، ادامه ندادن همکاری با زوج محبوب محمدرضا گلزار و مهناز افشار، باعث شد دستش از موفقیت نسخه اول کوتاه بماند. همچنین مسعود ده‌نمکی که فیلم «رسوایی» را به عنوان اثری تأمل‌برانگیز برای مخاطب عام ساخته بود و به نظر می‌رسید که با این فیلم دوباره به ریل موفقیت بازگشته، با ساخت «رسوایی ۲» که اثری کاملا ضعیف محسوب می‌شد و روی ایده خام و ناموجهی سوار بود، شکست سختی را در گیشه متحمل شد.
دنباله‌های ساخته نشده
علاوه بر فیلم‌های موفقی که دنباله‌های آن‌ها تولید شده است، سازندگان چند فیلم مهم دیگر هم به دنبال تولید نسخه دوم اثر خود بوده‌اند که به دلایل مختلفی این امر میسر نشده؛ هرچند اکثر این موارد یا در حد گمانه‌زنی و شایعه بوده‌اند و یا در گفت وگو های گاه‌وبیگاه سینماگران مطرح شده‌اند. «قرمز» یکی از فیلم‌های مهم تاریخ سینمای ایران است که وقتی در دهه هفتاد روی پرده رفت، علاوه بر آنکه با استقبال خوب مخاطبان همراه شد، اثری پیشرو و مترقی در زمان خودش لقب گرفت. با توجه به علاقه جیرانی به تولید دنباله‌های سینمایی، زمزمه‌های ساخت دومین نسخه این فیلم بارها در محافل مختلف مطرح شده، ولی هرگز رنگ واقعیت به خود نگرفت. برخی مهم‌ترین دلیل این اتفاق را فراهم نشدن همکاری مجدد با هدیه تهرانی می‌دانند.
سن‌پطرزبورگ
تولید دنباله فیلم موفق «سن‌پطرزبورگ» نیز به دلیلی مشابه تا کنون بارها از سوی تهیه‌کننده مطرح شده، ولی هیچ‌وقت به عرصه عمل نرسیده. در سال ۸۸ که این فیلم ساخته می‌شد، زوج اصلی آن هنوز چندان معروف نبودند؛ آن‌ها دو نویسنده خلاق بودند که سعی داشتند تجربه بازیگری را هم به کارنامه خود اضافه کنند. با این حال، محسن تنابنده و پیمان قاسمخانی، در طول یک دهه بعدی، آثار بسیار موفقی ساختند و شخصا به کارگردانی روی آوردند؛ به طوری که امروز دیگر کنار هم قرار گرفتنشان به عنوان بازیگر فیلم بهروز افخمی، تقریبا غیرممکن به نظر می‌رسد.
داریوش مهرجویی، کارگردان باسابقه فیلم ماندگار «گاو»، در اواخر دهه هشتاد با «سنتوری» توانست سینمای خود را به اوج بازگرداند. این فیلم که از صدای محسن چاوشی بهره می‌برد، در بین مردم به محبوبیت چشمگیری رسید و پس از آن، بارها زمزمه‌های ساخت نسخه دومش مطرح شد.
سنتوری ۲
خبر‌های مبنی بر تولید «سنتوری ۲» گاهی آن‌قدر جدی به نظر می‌رسیدند که مردم فکر می‌کردند ظرف یکی دو ماه آینده می‌توانند به تماشای «سنتوری ۲» بنشینند. یک بار خبر می‌رسید که عنوان «سنتوری ۲: مرد پاییزی» برای این فیلم قطعی شده، یک بار نام چند بازیگرش منتشر می‌شد و حتی یک قطعه موسیقی با عنوان «سنتوری ۲» و کاوری با عکس بهرام رادان، در اینترنت پخش شد. با این حال، تا کنون خبر قطعی از شروع این پروژه مخابره نشده و معلوم نیست که این اتفاق کی رخ بدهد.
کمدی شماره دو
فیلم‌های کمدی مهم‌ترین عرصه تولید دنباله‌های سینمایی در ایران هستند که تعداد آن‌ها روز به روز افزایش می‌یابد و هیچ بعید نیست که به زودی خبر‌هایی از تولید نسخه دوم کمدی‌های پرفروشی مانند «هزارپا» و «مطرب» هم بشنویم. یکی از اولین دنباله‌سازی‌های طنز در دوران جدید سینمای ایران حاصل کار مسعود ده‌نمکی بود که پس از موفقیت چشمگیر «اخراجی‌ها» با شتابی عجیب، نسخه دوم و سوم این فیلم را به فاصله کمتر از دو سال روی پرده برد. دنباله‌های «اخراجی‌ها» اگرچه فروش‌های خوبی را ثبت کردند، اما در جلب رضایت مخاطب موفق نبودند و به لحاظ کیفی با افت چشمگیری همراه شدند. جایگزین کردن شخصیت‌های جدید با کاراکتر‌های بانمک و جاافتاده نسخه اول و روی آوردن به مضامین سیاسی و شعاری، از مهم‌ترین دلایل افت کیفی دنباله «اخراجی‌ها» بود. از میان بازیگران طنز، زوج پژمان جمشیدی و سام درخشانی در دنباله‌سازی سهم مهمی دارند. این زوج که گویی خودشان دنباله‌های متحرکی هستند که، با همان شمایل سریال «پژمان»، در سینما از این فیلم به آن فیلم می‌روند، تا کنون به عنوان زوج اصلی دو فیلم دنباله‌دار جلوی دوربین رفته‌اند. دو نسخه از فیلم «تگزاس»، به کارگردانی مسعود اطیابی، تاکنون اکران شده و بر اساس مصاحبه‌های کارگردان فیلم، «تگزاس»ها به این زودی‌ها قرار نیست تمام شوند. زوج اصلی «تگزاس» در دو نسخه از فیلم «خوب، بد، جلف»، به کارگردانی پیمان قاسمخانی، هم جلوی دوربین رفته‌اند که نسخه دوم اکنون روی پرده است. سکانس پایانی «خوب بد جلف ۲: ارتش سری» احتمال ساخته شدن سومین نسخه از این فیلم را هم قطعی می‌کند. «نهنگ عنبر»، اثر سامان مقدم، دیگر دنباله معروف کمدی در سینمای ایران است که نسخه دومش با عنوان فرعی «سلکشن رویا»، پس از موفقیتی که نسخه اول در تصویرسازی کمدی از فضای نوستالژیک دهه شصت ارائه کرد، ساخته شد. «گشت ارشاد» نیز دیگر کمدی موفق و محبوبی بود که نسخه دومش با عنوان «گشت ۲» ساخته شد و سعید سهیلی این روز‌ها مشغول ساختن سومین نسخه آن است. این دو مجموعه فیلم کمدی، توانستند تیم بازیگران خود را برای نسخه دوم حفظ کنند؛ اما مشکل هردوی آن‌ها این بود که فیلم‌های دومشان بیش از حد بر موفقیت نسخه اصلی تکیه داشتند و همین موضوع باعث شد «نهنگ عنبر ۲: سلکشن رویا» و «گشت ۲» عملا به مجموعه‌های آیتمیک و تبلیغاتی ساده‌ای تبدیل شوند که به اندازه نسخه‌های اورجینال، مخاطب را راضی نمی‌کردند.
نهنگ عنبر ۲: سلکشن رویا
دنباله‌ها در سینمای کودک
از آنجایی که مخاطب کودک و نوجوان معمولا به ستاره‌های سینمایی و تبلیغات مرسوم اعتنای چندانی ندارد و خاطره تماشای یک اثر جذاب بیشتر از هر چیز دیگری می‌تواند او را به تماشای یک فیلم در سینما ترغیب کند، دنباله‌سازی در سینمای کودک و نوجوان امر مرسومی است و در یک نسبت کلی با بدنه سینمای ایران و تعداد آثاری که برای این گروه از مخاطبان تولید می‌شود، دنباله‌های سینمای کودک پرتعدادتر و عمدتا باکیفیت‌تر هستند.
شهر موش‌ها
مرضیه برومند، به فاصله حدودا ۳۰ سال، دو نسخه از فیلم محبوب و نوستالژیک «شهر موش‌ها» را اکران کرد که هر دو فروش خوبی داشتند. طبیعتا نسخه دوم، به واسطه پیشرفت فناوری فیلم‌سازی، از نظر کیفیت بصری بسیار بهتر از «شهر موش‌ها ۱» بود، اما فراهم نشدن امکان همکاری برومند با صداپیشگان مهمی همچون ایرج طهماسب، حمید جبلی، مرتضی احمدی و فاطمه معتمدآریا در «شهر موش‌ها ۲» به وضوح کیفیت شنیداری نسخه دوم را تحت‌الشعاع قرار داد.
سه‌گانه کلاه قرمزی به کارگردانی ایرج طهماسب، دیگر دنباله موفق کودک و نوجوان در سینمای ایران است که پس از موفقیت حیرت‌انگیز «کلاه قرمزی و پسرخاله» در سال ۷۳، با دو دنباله «کلاه قرمزی و سروناز» (۱۳۸۱) و «کلاه قرمزی و بچه ننه» (۱۳۹۱)، به یکی از مهم‌ترین ارکان سینمای کودک و نوجوان در تاریخ سینمای ایران تبدیل شد. همچنین سه‌گانه «آهوی پیشونی سفید» از نمونه‌های نسبتا موفق دنباله‌سازی در سینمای کودک است که نسخه‌های مختلف آن، با عناوین «اختاپوس: آهوی پیشونی سفید»، «پیشونی سفید ۲» و «پیشونی سفید ۳»، هر سه به نویسندگی و کارگردانی سیدجواد هاشمی و با تیم بازیگران تقریبا یکسان، بین سال‌های ۹۰ تا ۹۷، اکران نسبتا موفقی را تجربه کردند.