شناخت خوب و بد؛ لازمه زیست نیکو

هدف از شناخت خیر و شر چیست؟ نتیجه آشنایی با خوبی‌ها و بدی‌ها چه باید باشد؟ اهل‌بیت (ع) به این پرسش اساسی پاسخ داده‌اند. امام محمدباقر (ع) در این زمینه فرموده‌اند: «اعرف الخیر لتعمل به و اعرف الشر لئلا تقع فیه: خیر را بشناس برای اینکه به آن عمل کنی و شر را بشناس برای اینکه در آن واقع نشوی و آلوده به آن نگردی». (نزهه‌الناظر و تنبیه‌الخاطر، حسین بن محمد بن حسن بن نصر حلوانی، قرن پنجم، ص ۱۰۲). امام پنجم (ع) در این حدیث، دستور و فرمان بر معرفت و شناخت خیر و شر داده‌اند و نتیجه و هدف آن را هم یادآوری کرده‌اند.

بخش نخست

در این حدیث، جمله «اعرف الخیر لتعمل به» آمده است. فلسفه شناخت خیر در این فراز حدیث روشن شده است. امام در این امر همه انسان‌ها را خطاب قرار داده و فرموده‌اند: «ای انسان! خیر را بشناس برای اینکه به آن عمل کنی». خیر چیست؟

لغت‌شناس بزرگ، راغب اصفهانی، نوشته است: الخیر ما یرغب فیه الکل کالعقل مثلاً و العدل و الفضل و الشئ النافع و ضده الشر: خیر آن چیزی است که همگان به آن رغبت دارند و آن را می‌خواهند؛ مثل عقل و عدل و فضل و هرچیز سودمند و ضد آن شر است. خیر به‌معنای معروف و خوبی و نیکی و صلاح و صواب و برکت و سود و نعمت و سعادت است.

با مفهوم‌شناسی واژه خیر، راهی برای رسیدن به مصادیق آن گشوده می‌شود. هر آنچه به حکم شرع و عقل ممدوح است و ستایش شده است، خیر است. معرفت خیر فراتر از علم به خیر است. در معرفت خیر، شناخت فلسفه و هدف و تدبر و تفکر در اثر هر خیر نهفته است.

آگاهی از دلیل خیر بودن شیء در معرفت خیر قرار دارد. هرچه برای فرد و جامعه سودمند و نافع است، خیر است. همه فضیلت‌های اخلاقی و اعتقادات حق و همه واجبات و مستحبات شرعی، خیر است. خیر را برای عمل کردن به آن باید شناخت. دانستن خیر، بی‌عمل به آن، معرفت نیست. باید همه خوبی‌ها را شناخت و به آنها آراسته شد. مصادیق عقلی و شرعی خیر در عقاید و اقتصاد و سیاست و احکام و اخلاق را باید شناخت و به آنها عمل کرد.

بخش دوم

در این حدیث باقری، جمله «اعرف الشر لئلا تقع فیه» آمده است. همان‌طور که معرفت خیر لازم است، معرفت شر هم ضرورت دارد. شر را باید برای رهایی از آن شناخت.

راغب اصفهانی درباره شر نوشته است: الشرالذی یرغب عنه الکل کما ان الخیر هو الذی یرغب فیه الکل: شر چیزی است که همه از آن روی می‌گردانند و به آن رغبت ندارند، همان‌طوری که خیر چیزی است که همه به آن روی می‌آورند. شر به‌معنای بدی و درد و رنج و فساد و منکر و ناپاکی و فاجعه است. هر آنچه به حکم شرع و عقل قبیح است و نکوهش شده است، شر است. همه زشتی‌ها و پلیدی‌های اعتقادی و اقتصادی و سیاسی و فقهی، مصداق شر است. 

امام باقر (ع) فرموده‌اند: شر را بشناس تا در آن واقع نشوی و در آن نیفتی و آلوده و گرفتار آن نگردی. معرفت شر همراه با رویگردانی و اعراض از آن است. شناخت شر با عمل به آن، ناسازگار است. باید به شرور پشت کرد. شیطان فراخوان عمومی مبنی‌بر شرخواهی و بی‌خیری داده است. باید از وسوسه‌های شیطان رهایی یافت. 

همه کار‌های حرام و مکروه و همه رذیلت‌های اخلاقی و عقاید باطل، مصداق شر است که باید از آنها پرهیز کرد. براساس این حدیث، دانشمندان و تحصیل‌کرده‌ها باید خیر و شر را بشناسند و زمانی عارف به خیر و شر و فرهیخته خواهند بود که آراسته به خیر و پیراسته از شر باشند و خیر را انجام بدهند و به آن عمل کنند و از شر پرهیز کنند و در آن واقع نشوند.