الگوی نواب تهران در محور صاحب‌الزمان (عج) مشهد موفق نبود!

سید محمدمهدی معینی- طرح میدان شهدا به‌عنوان یکی از طرح‌های مهم هسته مرکزی شهر مشهد سال ۱۳۸۵ در جریان یک مسابقه معماری با هدف نوسازی و بازسازی بافت فرسوده نزدیک حرم مطهر رضوی و گره‌گشایی ترافیک از این منطقه شهر به تصویب رسید و عملیات اجرایی آن در اواخر دهه ۸۰ آغاز شد.

 

برخی از این طرح به نام یک «پلازای بزرگ شهری» یاد می‌کنند. این طرح بلندپروازانه، البته همراه با مداخله آمرانه در بافت شهری و بدون مشارکت ساکنان، با وسعت ۳۵هکتاری حدود ۷۰پروژه عمرانی را با کاربری‌های مختلف اداری، تجاری، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، تفریحی، اقامتی و خدماتی در خودش جای داده است. طرح مذکور علاوه‌بر میدان شهدا به محور خیابان صاحب‌الزمان و منطقه هشت‌آباد هم نفوذ پیدا کرده است. خیابان صاحب‌الزمان از مهم‌ترین پروژه‌های طراحی شهری و از طرح‌هایی است که درقالب طرح تفصیلی مشهد اجرا شده است، از این‌رو نگاهی انداخته‌ایم به چندوچون این خیابان که دیروز و امروز مشهد را به‌هم پیوند می‌زند.

طرح میدان شهدا به سه منطقه عرصه میدان (۲۵ هکتار)، منطقه هشت‌آباد (۵ هکتار) و محور صاحب‌الزمان (عج) تقسیم می‌شود که طرح محور صاحب‌الزمان (عج) با ۵ هکتار مساحت حدفاصل میدان صاحب‌الزمان (عج) و خیابان دانشگاه را پوشش می‌دهد. این خیابان ۵۰۰ متری هدایت و مدیریت بخش عمده‌ای از جریان ترافیکی میدان توحید به خیابان دانشگاه و میدان سعدی را برعهده دارد. این خیابان را که در گذشته بن‌بست بود و اکنون ۱۰۰ متر در عمق بافت فرسوده‌اش مداخله شده است، می‌توان در مقیاسی بسیار کوچک‌تر همانند خیابان نواب تهران انگاشت که آن هم با هدف بهبود وضعیت ترافیک و زیباسازی سیمای شهر، طراحی و ساخته شده است.

دو طرف صاحب‌الزمان با ساختمان‌های چندطبقه هماهنگ، طراحی شده است. نقش این خیابان در حال حاضر تسهیل تردد سواره و کاهش مشکلات ترافیکی است. عرض سواره‌رویش ۲۰ متر است و پیاده‌ر‌وهایش هرکدام ۵ متر هستند که در قسمت‌هایی تاحدود ۳ متر مسقف شده‌اند. کاربری ساختمان‌های مجاور این خیابان تجاری، اداری و مسکونی با زیربنایی در حدود ۱۱۰ هزار مترمربع است. حدود ۵۰ هزار مترمربع پارکینگ هم به‌منظور سرویس‌دهی به این ساختمان‌ها در طرح، پیش‌بینی و احداث شده است.

منابع مالی‌اش از محل فروش اوراق مشارکت و آورده بخش خصوصی، محقق شده است. حجم و ارتفاع ساختمان‌ها مطابق نظر مشاور مادر و طراحی شرکت آرمان‌شهر و با توافق شهرداری البته به تبعیت از طرح فرادست و درقالب اجرای طرح تفصیلی مشهد پیش‌بینی شده است. شرکت انبوه‌سازان هشتم هم به‌نمایندگی از شهرداری مشهد، کارفرمای پروژه بوده است.

طراحی کل نما‌های خیابان از ترکیب معماری سنتی و بومی الهام گرفته است، ولی با حجم‌ها و جزئیات مدرن همراه است. براساس طرح مشاور، احداث ساختمان‌هایی در دو طرف خیابان پیشنهاد شده است تا هم بدنه مناسبی را برای خیابان احداث‌شده به‌وجود آورند و هم بازده اقتصادی مطلوبی را برای شریک بخش خصوصی به‌دنبال داشته باشند. سه مشاور موظف شدند بلوک‌ها را مطابق با ضوابط مشاور مادر، طراحی کنند. این‌گونه است که دو طبقه پارکینگ، دو طبقه تجاری و دو تا سه طبقه کاربری مسکونی یا اداری براساس موقعیت برای هر بلوک پیش‌بینی شده است.

در جداره دو طرف خیابان صاحب‌الزمان (عج) با هدف انطباق با معماری سنتی بر مبنای اقلیم (به‌عنوان یکی از اصول پروژه)، رواق‌های سرپوشیده‌ای پیش‌بینی شده است که تسهیلاتی برای عابرپیاده فراهم می‌آورد. عرض این رواق‌ها ۵/۳متر است که در دو طبقه اول و همکف ایجاد شده است. به‌منظور ایجاد یک خیابان با اصول شهرسازی مدرن و جلوگیری از تخریب کف‌سازی‌ها و اختلال در زندگی روزمره مردم، شبکه تاسیسات شهری درقالب تونل مشترک تاسیسات برای اجرای شبکه آب، برق و تلفن و شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب و آب باران، طراحی و در زیر خیابان ایجاد شده است و بدین وسیله دسترسی به تاسیسات شهری و همچنین توسعه و نوسازی انشعابات در داخل این تونل‌ها میسر شده است.

پروژه نوسازی این محور را می‌توان یک پروژه مهم شهرسازی بدون درنظر گرفتن منفعت عمومی، توسعه پایدار، سرزندگی عرصه عمومی و حق شهروندی دانست که در حال حاضر با وجود ادعای استفاده از رویکرد نوین طراحی شهری و تلاش‌های شهرداری مشهد، با عدم استقبال مردم، یا به‌عبارتی توفیق نیافتن از بعد اقتصادی بعد از چند سال از اتمام پروژه، روبه‌رو شده است. از منظر طراحی شهری با توجه به مولفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری (گلکار، ۱۳۷۹) همچون عملکردی، تجربی، زیباشناختی و مسائل زیست‌محیطی، انتقاد‌هایی به خیابان صاحب‌الزمان به شرح زیر وارد است:

تجربه برگزاری مراسم شب‌های قدر در خیابان‌های مجاور حرم مطهر رضوی به منظور اجرای طرح فاصله‌گذاری اجتماعی بهار ۹۹ در حرم امام‌هشتم (ع) که بدون جلب مشارکت ساکنان محلی در بهره‌برداری از خیابان بود، مدیریت شهری را با چالش جدیدی درباره کیفیت عرصه‌های همگانی خیابان صاحب‌الزمان مواجه ساخت؛ چراکه این نهاد برای برگزاری ایمن رویداد مذهبی ماه مبارک رمضان، ناگزیر به مسدودسازی خیابان شد.
رواق‌های موجود در خیابان علاوه‌بر نکات مثبتشان به‌علت نورپردازی ناکافی و وجود ستون‌های پهن و عریض، باعث کاهش امکان نظارت و مراقبت مخصوصاً در شب‌هاست که با درنظر گرفتن نوع فعالیت رایج در خیابان که بیشتر از نوع برقی و الکترونیکی است، موضوع حائز اهمیتی است.

در مبحث ایمنی محیط و سلسله‌مراتب دسترسی به خیابان، باید گفت که ۱۰ معبر فرعی به خیابان صاحب‌الزمان متصلند که بعضی ورودی و محل خروجی پارکینگ‌های زیرسطحی خیابان نیز هستند، اما همین امر باعث شده است هنگام ملحق شدن خودرو به خیابان اصلی یا دور زدن در عرض آن، تصادفات شدیدی رخ دهد که معروف‌ترینش تصادف منجر به جرح خودروی سواری محمدرضا کلائی، شهردار مشهد، در مرداد ۹۸ بود. به طریق اولی نیز عبور عابران پیاده از عرض این خیابان که در دو طرف آن کاربری‌های اداری، تجاری و مسکونی بسیاری وجود دارد، شدیداً ناایمن است. این موضوع باعث کاهش کیفیت سازگاری فرم شهری با شبکه سواره و پیاده شده است.

این خیابان از نظر استفاده‌کنندگان و همچنین ازسوی جامعه محلی با عدم پذیرش روبه‌رو شده و محدوده را با چالش‌هایی مواجه ساخته است. طراحی این محور با وجود آنکه در دهه اخیر صورت پذیرفته، به‌عنوان یک خیابان کامل برای شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل طراحی نشده است، به‌طوری‌که برای تردد دوچرخه، صندلی چرخدار و حمل‌ونقل عمومی در آن هیچ تسهیلاتی درنظر گرفته نشده است. برای مثال اختلاف ارتفاع محل اتصال سطح رواق‌ها با معابر فرعی، نه‌تن‌ها برای سالمندان، زنان و کودکان حتی برای افراد عادی سالم و توانمند نیز خوشایند نیست. همچنین لبه‌های موجود بین پیاده‌رو و معابر فرعی به‌دلیل پارک خودرو‌های بسیار برای عبور مستقیم نیز پیوستگی ندارد. علاوه‌بر آن به‌دلیل انعطاف ناپذیر بودن طرح اجراشده، برای تامین نیاز‌های متنوع محلی خصوصاً ساکنان مسکونی نیز تدبیری اندیشیده نشده است. از طرف دیگر جداره خیابان در ساعات غیراداری شبانه‌روز به‌علت غلبه کاربری اداری و تجاری بر کاربری مسکونی، از فعالیت انسانی در بافت پیرامونی تهی می‌شود و این موضوع باعث ناامنی استفاده‌کنندگان می‌شود که نتیجه آن، نبود سرزندگی و ایمنی به‌ویژه در شب است. بدین دلیل محدوده به لحاظ کیفیت عرصه همگانی و فضای شهری با فقر شدیدی مواجه است.

اگر نظم و پیوستگی جداره خیابان در جهت کاهش خوانایی را نادیده بگیریم، نمی‌توانیم از طراحی یکنواخت و تیپ عناصر کالبدی آن که موجب کاهش انعطاف‌پذیری در طراحی خلاقانه خیابان شده است، چشم‌پوشی کنیم. از طرف دیگر هیچ وحدتی بین طراحی گذشته و امروز خیابان وجود ندارد. گویی که طراح، عامدا از حفظ گذشته و تاریخ این محدوده از شهر، حذر داشته و بافت کالبدی قدیمی خیابان را در پس پرده جداره مدرن خیابان پوشانیده است؛ چراکه هیچ احترامی برای بافت موجود درنظر نگرفته است.

ایجاد این محور جدید همان‌طور در پوسته طرح تفصیلی به‌عنوان یک خیابان ۲۰ متری (گذر) دیده شده و نتوانسته است به‌عنوان مقصد استفاده‌کنندگان تلقی شود؛ چراکه با توجه به نوع مداخله و فرم طراحی معماری جداره و با توجه به اتصال آن به خیابان یک‌طرفه دانشگاه در جهت شرقی و غربی و نبود دسترسی مستقیم به میدان شهدا، نمی‌توان انتظاری غیر از یک گذر ارتباط‌دهنده بین میدان‌شهدا و میدان صاحب‌الزمان را از آن داشت، لذا انتظار می‌رفت مشاور محترم به‌منظور ایمنی پیاده و سواره با توجه به عرض و طول ۵۰ متری آن با طراحی مناسب، ناخواسته میل به سرعت بیشتر برای زودتر رسیدن را در ذهن رانندگان خودرو‌های عبوری متبادر نکند. به عبارت دیگر تدابیر کاهش سرعت سواره و ایجاد امنیت برای حضور پیاده با توجه به عرض زیاد محور در طرح ندیده گرفته شده است. علاوه‌بر اینکه سرعت زیاد خودرو‌ها و پارک خودرو در معابر فرعی و حاشیه‌ای و غیرحاشیه‌ای و نبود زمینه برای جذابیت‌های مطلوب انسانی را تقویت می‌کند و همچنین عملکرد و فعالیت کاربری‌های تجاری‌اداری موجود کشش مکث، تفرج و اوقات‌فراغت را برای همگان ندارد، بنابراین می‌توان ادعا کرد که خیابان مذکور انسان‌محور نیست و پویایی و سرزندگی لازم را ندارد.

در بحث آسایش اقلیمی با اینکه سایه‌سار رواق‌های جانبی این معبر شرقی‌غربی، پیادگان را از گزند آفتاب سوزان اقلیم مشهد حفظ می‌کند، سرعت زیاد حرکت وسایل نقلیه در این معبر عریض، آسایش صوتی ساکنان در ساختمان‌های مجاور خیابان را در ساعات ابتدایی روز تا شامگاه کاملا برهم می‌زند و همچنین در کیفیت توجه به بستر طبیعی محیط، میزان استفاده از مصالح غیرطبیعی در محیط غلبه دارد و از عوارض طبیعی کمتری برای فراهم ساختن آسایش اقلیمی در محیط خیابان، بهره‌گیری شده است.